MtMF19: uitersten in het Russische medialandschap

Hoe ziet het Russische medialandschap er uit? In hoeverre is president Poetin de man achter de knoppen, en is er nog sprake van kritische tegengeluiden in de media? Het Movies that Matter Festival, dat op vrijdag 22 maart van start gaat, vertoont twee documentaires die twee uitersten belichten in het huidige Russische medialandschap.

In het weekend van 9 maart 2019 protesteerden duizenden Russen tegen plannen van het Kremlin om het Russische deel van het internet los te koppelen van het wereldwijde web, en daarmee het internet strenger te reguleren. De Russische overheid geeft daarbij als reden op dat deze maatregel in noodgevallen bescherming kan bieden tegen cyberaanvallen, en wat de Russische regering bestempelt als fake news. De protesterende massa, daarentegen, ziet het als verregaande censuur.

Ook in het Russische medialandschap is een vergelijkbare tendens merkbaar. Vrijheid van pers bestaat er niet zoals wij dat kennen, en de regering heeft in toenemende mate een vinger in de pap in wat er gepubliceerd en uitgezonden wordt.

De documentaire Our New President van Maxim Pozdorovkin bestaat louter uit beelden van Russische propagandakanalen: zowel van de nationale televisie als de internationale (online) variant Russia Today. Sinds 2013 zijn verschillende persbureaus door Poetin samengevoegd en vormen zij deze staatsnieuwsorganisatie. Dmitry Kiselyovm is door Poetin aangewezen om aan het hoofd van deze organisatie te staan, en steekt niet onder stoelen of banken wat het doel van ‘zijn’ zender is: objectiviteit in de pers bestrijden, omdat journalistiek een bij uitstek geschikt middel is om de waarden van mensen te vormen. Om voor hen te definiëren wat goed en wat slecht is.

Het grootste deel van de documentaire laat tegen de achtergrond van de Amerikaanse presidentsverkiezingen zien op welke manier deze nieuwszenders daarin lijken te slagen. De complottheorieën rondom Hillary Clinton vliegen je om de oren. Ze zou dement zijn, en haar tegenstanders laten omleggen. Het zou allemaal zijn misgegaan nadat ze in 1997 als first lady tijdens een bezoek aan Rusland de archeologische vondst van een mummie-prinses kwam bekijken. De mummie zou een vloek over haar hebben uitgeroepen, met alle gevolgen van dien. Donald Trump, daarentegen, wordt in de aanloop naar de verkiezingen op alle mogelijke manieren verheerlijkt. Zelfs uit een analyse van de lijnen op zijn handpalmen blijkt dat hij uitzonderlijk geschikt is om als president van de Verenigde Staten bij te dragen aan wereldvrede.

Hoe ongeloofwaardig deze aantijgingen en verheerlijkingen in onze oren ook mogen klinken, de ‘gewone Russen’ die op straat worden bevraagd, lijken deze verhalen klakkeloos over te nemen – of is dat ook in scène gezet?

Our New President laat een trend zien waarin Russische onafhankelijke nieuwskanalen in de afgelopen 20 jaar steeds vaker werden opgeheven, en werden omgevormd tot staatstelevisie. Ook laat het zien hoe er behendig wordt ingespeeld op nieuwe ontwikkelingen. ‘Trollenfabrieken’ in Sint Petersburg verspreiden fake news via social media kanalen, om nog meer mensen te bereiken en te beïnvloeden.

Echter wekt deze documentaire hiermee ook sterk de indruk dat Poetin tegenwoordig bij elke Russische nieuwsorganisatie aan de knoppen zit. Hoewel dit zeker in toenemende mate het geval is, had dit beeld ietwat genuanceerd kunnen worden. De documentaire Novaya laat namelijk zien dat er zeker ook nog een onafhankelijke Russische nieuwsorganisatie bestaat, en niet de minste; Novaya Gazeta won onder andere een Pulitzer Prize en een UNESCO/ Guillermo Cano World Press Freedom Prize.

Niet alle onafhankelijke Russische nieuwsmedia kennen dus eenzelfde lot. Novaya Gazeta is in 1993 als een van de eerste onafhankelijke media in het post-Sovjet Rusland opgezet. Vandaag de dag zijn zij nog als één van de weinigen daadwerkelijk onafhankelijk. Zij verspreiden geen kafkaëske propaganda, maar proberen in verschillende dossiers de waarheid boven tafel te krijgen door middel van kritische journalistiek. In ‘Novaya’ volgt filmmaker Askold Kurov gedurende anderhalf jaar de redactie van dit medium.

Een opvallend moment in de documentaire is wanneer een redactielid de Britse ambassadeur in Rusland een rondleiding door het pand geeft. Een uitgespreide voorpagina van de Novaya Gazeta springt dan direct in het oog: bovenaan de voorpagina staat in het Nederlands ‘Vergeef ons, Nederland’, refererend aan de MH17 ramp. Dit is tekenend voor de onafhankelijke positie van het nieuwsmedium: waar Poetin nog steeds ontkent dat Rusland iets met de ramp te maken heeft, laat Novaya Gazeta met deze voorpagina zien dat de redactie daar heel anders over denkt.

De kritische, activistische houding komt de redactie echter duur te staan. Sinds het jaar 2000 zijn vijf journalisten en een advocaat van Novaya Gazeta om het leven gebracht. Ook worden hun telefoons met enige regelmaat afgetapt, hun journalisten opgepakt, en ontvangen ze poederbrieven.

De kijker wordt meegenomen in de tweestrijd waarin de redactie zich bevindt: koste wat het kost de waarheid boven tafel willen krijgen, maar daarmee ook leren omgaan met het gevaar dat hen boven het hoofd hangt.

Novaya biedt een bijzonder kijkje in de keuken van de redactie van één van Ruslands laatste onafhankelijke nieuwsmedia. Echter laat de montage van de documentaire soms wat te wensen over. De verhitte discussies op de redactie zijn weinig tot niet bewerkt, waardoor je als kijker uit de kakafonie van stemmen soms slecht op kunt maken waar de discussie nu daadwerkelijk om draait. Ook het niet uitknippen van de vertaling van de tolk maakt dat er veel door elkaar heen wordt gepraat, wat afleidt van de boodschap.

Hoe kunnen zulke uitersten naast elkaar bestaan in het Russische medialandschap?

In de twee documentaires zien we enerzijds de grootschalige staatspropagandakanalen waarin Poetin bepaalt wat er verspreid wordt, en anderzijds scherpe kritische journalistiek. Hoe kunnen zulke uitersten naast elkaar bestaan in het Russische medialandschap? De hoofdredacteur van Novaya Gazeta heeft hier interessante ideeën over: hij is ervan overtuigd dat Poetin ook de Novaya Gazeta meeleest. Voor hem is het immers uiterst interessant om te weten hoe de Russische, hoogopgeleide elite daadwerkelijk denkt over wat er speelt in hun eigen land en op het wereldtoneel.

Dit neemt niet weg dat de Russische regering de werkzaamheden van Novaya Gazeta flink dwarsboomt, omdat het indruist tegen de beelden die zij willen scheppen. Het is dan ook lastig te voorspellen hoe het lot van de Novaya Gazeta eruit zal zien. Zullen zij hun werk als onafhankelijk, kritisch medium naar behoren kunnen blijven uitvoeren, of wordt hun werk zo gedwarsboomd, dat zij uiteindelijk ook de handdoek in de ring zullen gooien?

Het Movies that Matter Festival 2019 vindt plaats van 22 t/m 30 maart 2019. Ook één van de redactieleden die gevolgd wordt in ‘Novaya’, Ali Feruz, zal hierbij aanwezig zijn. Zowel ‘Novaya’ als ‘Our New President’ worden gedurende het festival meermaals vertoond in het Filmhuis in Den Haag.