Internationale Spectator 2 – 2017 (jrg. 71) – Item 3 van 8

ARTIKEL

Heel ons fundament kraakt!

Thomas von der Dunk

Reeds de eerste maand van het nieuwe jaar maakt duidelijk hoezeer heel ons fundament kraakt – door een sinds 1945 ongekend sterk isolationisme in Washington. De net aangetreden Amerikaanse president Donald Trump, die tijdens zijn verkiezingscampagne de NAVO als achterhaald betitelde, de Brexit toejuichte en een eventuele totale ontbinding van de EU niet leek te betreuren, heeft na zijn aantreden zijn toon niet gematigd. Anders dan sommigen profeteerden, wordt de soep voorlopig nog even heet gegeten als hij wordt opgediend: een politicus die zijn rampzalige woord houdt, waren we ontwend.

Trump jaagt alle oude partners van Amerika tegen zich in het harnas… ook Europa

Binnen anderhalve week had Trump, met uitzondering van het vanwege de door hem verstrekte carte blanche voor verdere kolonisatie van de Palestijnse gebieden van tevredenheid glimmende Israël, ongeveer alle oude partners van de Verenigde Staten tegen zich in het harnas gejaagd. Mexico door eenzijdig de bouw van een grensmuur aan te kondigen, onder mededeling dat hij dat land zal dwingen die te betalen; Japan, Australië en Nieuw-Zeeland door eenzijdig en resoluut een streep door een handelsverdrag te zetten, waarmee hij deze landen richting China drijft; Europa door met behulp van zijn eigen Raspoetin, de beroepsleugenaar en volksophitser Steve Bannon, de vijanden van Europese samenwerking – Farage, Le Pen en consorten – te fêteren, en met zijn moslimban demonstratief te tonen lak te hebben aan alle mensenrechtenbeginselen, waarop de ooit door zijn voorganger Roosevelt geschapen Verenigde Naties zijn gebaseerd.

Londen mocht zich dankzij het bliksembezoek van de Britse premier even op een voorkeursbehandeling verheugen, maar de vreugde daarover is in het Verenigd Koninkrijk intussen weer danig bekoeld – ook Westminster kon niet anders dan duidelijk afstand nemen van de nieuwe koers die de oude boezemvriend aan de overzijde van de Atlantische Oceaan had ingeslagen, en de ‘Special Relationship’ die men na de Brexit straks op basis van de eigen fata morgana van een Global Britain nieuw leven hoopt in te blazen, meteen danig onder druk zet.

Theresa May op bezoek bij Mark Rutte

© Flickr / Number 10

De Britse premier Theresa May in januari 2017 op bezoek bij de Amerikaanse president Trump.

Ook Theresa May zal, als haar land straks echt keihard buiten de Unie staat, zeker met deze bewoner van het Witte Huis spoedig merken dat Frans Timmermans in zijn speech bij de toekenning van de Benelux-Europa-prijs op 19 november jl. gelijk had, toen hij opmerkte dat Europa uit slechts twee soorten landen bestaat – landen die klein zijn en landen die nog niet weten dat ze klein zijn – en niet bij machte blijken tegenover Trumps autistische America First een even doeltreffend Britain first te kunnen zetten.

Nieuwe verkiezingen in cruciale EU-lidstaten…

Nog los van een straks mogelijk afdrijvend Amerika, omdat Trump openlijk toont weinig affiniteit met Europa te hebben, heeft ons continent al met voldoende problemen tegelijk te kampen, problemen die vorig jaar reeds oude zekerheden aan het wankelen hebben gebracht, zoals de uitslag van het Brexit-referendum bewijst. In Oostenrijk ging het uiteindelijk net goed, maar met de komende maanden nieuwe verkiezingen in een paar cruciale grote landen voor de deur – Frankrijk, Duitsland en mogelijk ook Italië – loeren nieuwe gevaren.

…en in Nederland

En het eerste land, dat in dat opzicht aan de beurt is, is Nederland, waar Wilders weliswaar de absolute meerderheid kan vergeten, maar toch torenhoog in de peilingen staat en daarmee het nationale politieke debat over Europa domineert. Nederland heeft in 2016 in Europese ogen niet bepaald een florissante indruk achtergelaten; het voorzitterschap in het eerste halfjaar kan men slechts als zwak betitelen, indien de regering wordt geleid door een premier die er – juist op het moment dat het op het grote verhaal aankomt – openlijk prat op gaat niet over enige visie te beschikken en daarom bij de start aangekondigd had zich slechts tot de pragmatische oplossing van een paar lopende problemen te willen beperken.

Daarnaast kwam er in Nederland gedurende dat voorzitterschap nog een heel leuk referendum voorbij, dat het kabinet, en dan bovenal het VVD-smaldeel daarbinnen, even angstig onder de sofa deed wegduiken – nee, nee, wij gaan vooral geen campagne voeren voor een ja – als vuurwerk een neurotische huiskat laat doen op Oudejaarsavond. Je zou het namelijk ook ondanks je inzet eens kunnen verliezen, en dat is dan bij sollicitaties later – als je, na je ministerschap, om met Hans Hoogervorst te spreken, eindelijk echt iets interessants gaat doen – op je blazoen van daadkrachtige succesvolheid maar een knullige smet.

Nederland heeft in 2016 in Europese ogen niet bepaald een florissante indruk achtergelaten

Vervolgens betaalde Rutte de prijs voor zijn aanvankelijke lafheid door maanden voortslepend gesjacher, dat hem zowel buiten als binnen Nederland elke geloofwaardigheid deed verliezen. Dat hij in Den Haag moeilijk ja kan zeggen, ziet Jean-Claude Juncker als Marks probleem, dat hij in Brussel moeilijk nee kan zeggen, is weer voor Jan Roos irrelevant.

In afwachting van die nederlaag liet het kabinet het uit electorale motieven al bij voorbaat afweten, om niet nadien te zeer met die nederlaag te worden geassocieerd. Dit dreigt nu in de aanloop naar 15 maart opnieuw, ofschoon de zeven plagen waarmee Europa kampt, een overtuigende politieke boodschap die de polderwereld tussen Zundert en Zevenaar overstijgt, urgenter maakt dan ooit.

De zeven plagen die Brussel (en Nederland) teisteren…

De problemen waarmee in alle Europese landen de politieke en economische kaste worstelt, komen bovenal samen in Europa zelf, waarmee – anders dan met de meeste natiestaten die samen de Unie vormen – nog steeds maar weinig burgers zich kunnen identificeren. ‘Europa’ staat vooral voor een technocratische en bureaucratische kolos, die onbegrijpelijke beleidsnota’s produceert, maar die vervolgens wel automatisch eigenmachtig ‘namens ons allen’ implementeert. Van zijn kant lijkt Brussel door de zeven plagen van stormachtige omvang, waarmee het nu tegelijk te kampen heeft, politiek volledig verlamd, omdat op vrijwel elk van die plagen de electoraal per land het beste verkoopbare antwoorden diametraal tegenover elkaar staan.

Die zeven plagen, die ook op Nederland hun uitwerking niet missen en dus ook aan Nederlandse politici vele nog onbeantwoorde vragen stellen, zijn:

De maar met grote moeite (tijdelijk?) bedwongen vluchtelingencrisis, die Europa weer steeds meer in Oost en West verdeelt: landen zonder koloniaal verleden en met een vrij grote culturele homogeniteit tegenover landen waarvoor het omgekeerde geldt. Schengen is in gevaar – met grote impact voor transportland Nederland en de internationale luchthaven Amsterdam. Niet alleen uit Arabische oorlogsgebieden, ook uit Afrikaanse hongergebieden staan duizenden te trappelen om de overtocht in gammele bootjes te wagen.

De nog lang niet opgeloste Eurocrisis, die Europa steeds meer in Noord en Zuid verdeelt: vrijhandel tegenover protectionisme, monetair fetisjisme versus financiële rekkelijkheid. Het gevolg daarvan, zie Griekenland, is reductie van de nationale beleidsvrijheid tot nul, als uitkomst van een neoliberaal privatiserings- en bezuinigingsdictaat, dat voor velen ontaardt in armoede en werkloosheid. Tegenover nog steeds almachtige banken staan onmachtige burgers, terwijl lucratieve belastingparadijzen tot een fiscale race to the bottom leiden, die ook in een sociale resulteert.

De Europese toekomst van Griekenland begint steeds grimmiger te zien

© Flickr / Theophilos Papadopoulos

De Europese toekomst van Griekenland begint steeds grimmiger te zien

De democratische crisis: het tanende gezag van de elite, leidend tot een spectaculaire groei van rechtspopulistische anti-Europese partijen: de met zowel de sociaal-culturele gevolgen van massamigratie als met het neoliberale sociaal-economische beleid samenhangende kloof tussen een vrijemarktgezinde bovenklasse en een verzorgingsstaatgezinde bevolking. Het wegvallen van fatsoenlijk betaalde middenklasse-banen in relatie tot het in veel innovatie resulterende wegvallen van grenzen creëert dagloners die voor een habbekrats de digitaal bestelde postpakketten met bontmantels van bankiersvrouwen mogen afleveren.

De nationalistische crisis: toenemend nationaal egoïsme als gevolg van de drie crises van zojuist, resulterend in een streven naar hoge hekken en muren, plus talloze bestuurlijke opt outs. Zowel tussen de lidstaten, als daarbinnen afzonderlijk – trefwoorden respectievelijk Brexit en Catalonië: Londen en Barcelona elk samen voor ons eigen.

De rechtsstatelijke crisis –als gevolg van de in bestuurlijke paniek gegeven antwoorden op de vluchtelingencrisis en de angst voor terrorisme. Vrijheid en gelijkheid van alle burgers staan, als gevolg van privacy-schendende en soms regelrecht discriminatoire maatregelen jegens bepaalde minderheidsgroepen, zwaar onder druk. Better safe than sorry geldt niet alleen in Trumps nieuwe Amerika dat nu hoogbejaarde familiebezoekers uit Iran als potentieel terroristisch staatsgevaar weigert. Door de kwantiteit van de vluchtelingen komt de humane kwaliteit van hun opvang in de verdrukking.

De geopolitieke crisis. Door het steeds assertiever Rusland waren de verhoudingen al aan het schuiven, door het nieuwe isolationisme van Amerika komt Europa daar ook nog eens alleen tegenover te staan. Het steeds autoritairder karakter van Turkije zet niet slechts, door Erdogans fanatieke vervolging van al zijn tegenstanders, ook de interne verhouding in Europese landen met een grote Turkse gemeenschap onder druk, maar stelt tevens de NAVO-band zwaar op de proef. Als handelsland heeft Nederland automatisch de neiging politieke kwesties aan economische belangen ondergeschikt te maken – hoe gaat men daarmee in relatie tot Oekraïne om? Gaat in de boycotkwestie materiële korte-termijn-winst boven internationaal recht en stabiliteit op langere termijn? Blijft Den Haag hier Merkel volgen, of prefereert het meer de geest van Trumps Art of the Deal?

‘Europa’ staat vooral voor een techno­cratische en bureaucratische kolos, die onbegrijpelijke beleidsnota’s produceert, maar die vervolgens eigen­machtig ‘namens ons allen’ implementeert

En dan: het Midden-Oosten, dat steeds verder implodeert. Trefwoorden: Syrië, Irak, de toenemende confrontatie tussen de shariastaten Iran en Saoedi-Arabië (ook zo’n geliefde handelspartner van Nederland), IS en haar terroristische filialen van deels eigen Europese makelij hier. In hoeverre dat ook nog eens mede op al die andere crises van invloed is, hoef ik niet uit te leggen. Nu Trump alle miljard moslims op één terroristische hoop gooit, en daarmee als geen ander westers regeringsleider de IS-propaganda onder gedesoriënteerde Europese moslimjongeren voedsel geeft en de jihad stimuleert, dreigt ook Europa in een soort nieuwe godsdienstoorlog te worden meegesleurd.

Het is evident dat, met het grensoverschrijdende karakter daarvan, zowel tussen de Europese staten onderling als tussen Europa en de buitenwereld, Nederland deze opgave niet in zijn eentje de baas worden kan. Het is geen excentrisch gesitueerd eiland als IJsland, maar het ligt waar het ligt, en is voor zijn welvaart van de buren afhankelijk, als – om met Napoleon te spreken – samenslibsel van Frankrijks grote rivieren en voorhaven van de Duitse Rijn. Grenzen dicht bij Zundert en Zevenaar, onder het Brexiteriaanse motto van taking back control en verabsolutering van de nationale soevereiniteit, betekent ook lange files voor personen en hoge kosten voor goederen van en naar het nabije buitenland, en kost zo een hoop werkgelegenheid.

…en een de kiezer overtuigend antwoord daarop voor 15 maart

Op de hierboven geformuleerde problemen zullen ook in Nederland de serieuze partijen, willen zij het nationalistische populisme de pas afsnijden, daarom vóór 15 maart een voor de kiezer overtuigend, en dus met diens deels zeer reële angsten over welvaarts- en zekerheidsverlies rekening houdend, antwoord moeten formuleren. Vanwege het Europese karakter van die problemen, kan dat ook alleen een in Europese kaders ingebed antwoord zijn.

Dat het formuleren van een dergelijk antwoord gaat lukken, mag twijfelachtig heten. Ofschoon op het moment van schrijven (medio februari) de verkiezingscampagne nog amper begonnen is, vormt de buitenlandse politiek amper een thema, van obligate verklaringen voor of tegen Europa afgezien. Nu speelt die vanouds in de electorale strijd een ondergeschikte rol, maar omdat de vragen nu urgenter zijn dan ooit en ook meer dan ooit met binnenlandse kwesties verweven zijn, wreekt zich dit nu meer dan elders als straks door Den Haag keuzes moeten worden gemaakt, wat in de praktijk vaak zal betekenen: met Brusselse – of Berlijnse? – keuzes zal moeten worden ingestemd.

Om, puntsgewijs de zeven plagen langslopend, even wat vervelende voorspellingen te doen, die Nederlandse politici nu liever niet doen, omdat dat hun populariteit onder de kiezers niet vergroot: we zullen bij Zevenaar nog meer vluchtelingen te zien krijgen, omdat ze niet allemaal op Lesbos passen; er gaat nog meer geld naar de Grieken om de euro te redden; de elite zal vandaag materieel in eigen vlees moeten durven snijden als zij morgen nog de koers wil kunnen bepalen; het economische level playing field van de ene uniforme Europese markt zal om het nationalisme te beteugelen, wat ingeperkt moeten worden; absolute veiligheid is alleen in Noord-Korea haalbaar; om Moskou in te tomen zal handelsland Nederland pas op de plaats moeten maken;, en zolang we op Arabische olie blijven rijden financieren we via een omweg het salafisme en de IS-jihad, dus de benzineprijs moet fors omhoog en dat rekeningrijden gaan we doen. Ik heb nog geen partij gezien, die op al deze zeven punten zegt: ja, daar ontkomen we niet aan.

Tegenover de heiligverklaarde markt zal sociaal beleid moeten staan dat veel meer dan voorheen de negatieve gevolgen van die markt compenseert, en open binnengrenzen kunnen niet alleen niet zonder bewaakte buitengrenzen, maar evenmin zonder een beleid dat de oorzaken van de massale migratiestromen aanpakt. Die zijn deels gelegen in oorlogen, waaraan het Westen door wapenhandel zelf fors verdient, en deels in economische achterstand, die Europa te weinig helpt overwinnen omdat het korte-termijn-belang van eigen bedrijven te vaak de overhand heeft.

Want kommt die D-Mark nicht zu uns, dann gehen wir zu ihr: deze slagzin van de Oostduitsers uit 1989 zal, als het in dit opzicht nalatig blijft en de welvaart mondiaal niet structureel eerlijker wordt verdeeld, onherroepelijk ook voor Europa gelden. Want heel ons fundament kraakt.

Auteurs

Thomas von der Dunk Thomas von der Dunk
Cultuurhistoricus en publicist 

Deel dit item


Download & print PDF