Hoe Rusland het Westen heimelijk beïnvloedt

In diverse West-Europese landen zetten politici zich actief in voor nauwe banden met Rusland. Het Kremlin is erop gebrand goede relaties met deze Moskougezinde individuen te onderhouden, en is vaak bereid daarvoor te betalen. Russische heimelijke beïnvloeding is en blijft een ongrijpbaar verschijnsel, waartegen westerse overheden en veiligheidsdiensten meestal weinig actie kunnen ondernemen, zo schrijft inlichtingenexpert Ben de Jong.

In 2018 bracht PVV-leider Geert Wilders een bezoek van ongeveer een week aan Moskou om – naar eigen zeggen – “de dialoog open te houden”.1 De reis vond geruime tijd plaats na de reeks ingrijpende gebeurtenissen in 2014, waaronder de annexatie van de Krim, Vladimir Poetins ontketening van de oorlog in de Donbas en het neerhalen van MH17 door een Russische Boek-raket.

Een jaar eerder ging André Elissen, toenmalig PVV-lid van het Europees Parlement, Wilders al voor. Hij bracht een bliksembezoek aan Rusland als internationaal waarnemer bij lokale verkiezingen – hoewel er, zoals bekend, geen sprake is van vrije verkiezingen in dat land. De reis van Elissen maakte geen deel uit van een internationaal erkende waarnemingsmissie.

Vaak speelt de Russische overheid bij zo’n beïnvloedingsoperatie in op meningen en gevoelens die al leven bij een persoon of een groep in een westers land

De organisatie en financiering werden verzorgd door de Russian Peace Foundation, geleid door Leonid Sloetski, een lid van de Staatsdoema (het Russische parlement). Sloetski en zijn organisatie maken – zoals een artikel van Follow the Money het onlangs formuleerde – deel uit van een Russisch “netwerk dat al zeker tien jaar westerse politici beïnvloedt, omkoopt en met betaalde reisjes naar Rusland haalt”.1

Ook Wilders ontmoette Sloetski in Moskou in 2018. Opvallend is dat de PVV-leider de contacten van zijn partij met Moskou het liefste buiten de publiciteit houdt en ook tegenover Follow the Money geen commentaar wilde geven. Wel is de PVV een tegenstander van sancties tegen Rusland naar aanleiding van de Russische agressie in Oekraïne en heeft de partij zich uitgesproken tegen wapenleveranties aan Kyiv sinds het begin van de oorlog in februari 2022.

Dat het Kremlin zeer gebrand is op goede relaties met Moskougezinde westerse politici – en bereid is daarvoor te betalen – is bekend.2 Een bericht van ongeveer een jaar geleden over Forum voor Democratie (FvD) en zijn leider Thierry Baudet is in dit verband veelzeggend.

Baudet – die Poetins oorlog tegen Oekraïne van harte toejuicht – zou volgens een artikel in de Volkskrant in 2020 een gesprek hebben gehad met Erik Akerboom, de directeur-generaal van de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD). In dit gesprek waarschuwde Akerboom Baudet voor mogelijke Russische beïnvloeding.3 Anonieme bronnen hadden de Volkskrant laten weten dat een jonge vrouw die zich in kringen van FvD bewoog, regelmatig de Russische ambassade bezocht en daar ook geld in ontvangst had genomen.

De juistheid van deze berichtgeving blijft onduidelijk. Als de gemelde feiten echter kloppen, komen de contouren van een Russische beïnvloedingsoperatie duidelijk in zicht.

Geen klassieke spion, wel een pion
Hoe gaat zo’n Russische beïnvloedingsoperatie in zijn werk? Het is belangrijk te weten dat het niet draait om een klassieke ‘spion’ die geheime informatie levert aan de inlichtingendienst waarvoor hij of zij werkt. Hoewel een Russische inlichtingendienst bij een dergelijke operatie betrokken kan zijn, is dat niet altijd het geval. Andere onderdelen van het Russische overheidsapparaat worden ook veelvuldig ingezet, zoals Sloetski en zijn organisatie.

Vaak speelt de Russische overheid bij zo’n beïnvloedingsoperatie in op meningen en gevoelens die al leven bij een persoon of een groep in een westers land. Het doelwit – doorgaans een politicus of een journalist – heeft meestal zelf al een mildere kijk op Poetin en Rusland dan gangbaar is in het Westen.

Door zo iemand welwillend tegemoet te treden en eventueel te fêteren of mooie reisjes aan te bieden probeert het Kremlin de Moskougezinde mening van de persoon in kwestie te versterken. Hierdoor vervaagt vaak het onderscheid tussen de eigen opvattingen en de invloed van het Kremlin, wat Russische beïnvloedingsoperaties tot zo’n ongrijpbaar verschijnsel maakt.

Beïnvloeding in de Koude Oorlog: de moord op JFK
Beïnvloedingsoperaties kwamen al tijdens de Koude Oorlog veelvuldig voor. Soms – niet altijd – werden deze operaties ook gebruikt om desinformatie te verspreiden.4

Een willekeurig voorbeeld. Na de moord op president John F. Kennedy in november 1963 deden in de Verenigde Staten en daarbuiten verschillende theorieën de ronde over de dader, Lee Harvey Oswald. Hij zou niet zomaar een verwarde eenling zijn die de dodelijke schoten had gelost, maar er werd gesuggereerd dat hier een veel grotere, duistere samenzwering achter zat.

De theorie van de New Yorkse advocaat Mark Lane, die in 1966 een boek uitbracht waarin hij hoge Amerikaanse regeringskringen van medeplichtigheid aan de moord beschuldigde, kreeg bijzonder veel aandacht. Wat de casus van Lane interessant maakt, is het feit dat de KGB hem enkele keren een geldbedrag toestopte om zijn ‘onderzoek’ naar de moord op JFK te financieren. De KGB deed dit via een tussenpersoon, zodat de herkomst ervan ook voor Lane onduidelijk bleef.5 Door bij te dragen aan deze publicatie hoopte Moskou de publieke opinie in de VS tegen de eigen regering op te zetten en zo verdeeldheid te zaaien.

Een belangrijk aspect van beïnvloedingsoperaties – vooral wanneer tegelijkertijd sprake is van de verspreiding van desinformatie – is ook hier terug te zien, namelijk dat ze meestal inspelen op al bestaande gevoelens en meningen in een bepaalde samenleving. Zo circuleerden in de VS sowieso al samenzweringstheorieën over de moord op Kennedy, los van de bemoeienis van de KGB.

CDA’er René van der Linden als doelwit
Wie denkt dat het Kremlin enkel geïnteresseerd is in goede betrekkingen met politici van partijen aan de uiterste rechterkant van het politieke spectrum, zoals PVV of FvD, vergist zich. Ook andere politici kunnen het doelwit zijn. Een recent voorbeeld hiervan is de zaak van CDA-politicus René van der Linden, waarover NRC in november 2022 uitgebreid rapporteerde.6

Wie is Van der Linden en hoe gingen de Russen bij hem te werk? Van der Linden was in Nederland twee jaar staatssecretaris en zestien jaar lid van de Eerste Kamer, waarvan hij ook enige tijd voorzitter was. Van 2005 tot 2008 was hij voorzitter van de parlementaire assemblee van de Raad van Europa, een instantie die zich vooral bezighoudt met mensenrechtenkwesties. Sinds 2008 mocht hij zich erevoorzitter van de assemblee noemen. Onder meer vanwege zijn uitgebreide netwerk van Europese politieke contacten was hij interessant voor Moskou.

In diverse West-Europese landen waren de afgelopen jaren politici actief die zich (...) voor goede betrekkingen met Rusland hebben ingezet

NRC beschrijft tot in detail hoe Van der Linden jarenlang op kosten van Moskou door Europa reisde, in allerlei hoofdsteden in dure hotels werd ondergebracht en voor congressen en andere bijeenkomsten in Moskou werd uitgenodigd. Het bewijs daarvoor bestaat uit gehackte e-mails en documenten, afkomstig van een Rus met wie Van der Linden frequent contact had. De persoon in kwestie was een officier van de Russische militaire inlichtingendienst GROe.7 Ook de eerdergenoemde Leonid Sloetski hoorde tot de vaste Russische contacten van Van der Linden.

De congressen in Moskou die Van der Linden bijwoonde, werden ook druk bezocht door afgevaardigden van extreemrechtse partijen zoals de Alternative für Deutschland (AfD), het Front National8 uit Frankrijk en de Freiheitliche Partei Österreichs (FPÖ). Van der Linden liet zich daar graag fotograferen met Poetin.

Al die tijd kwam slechts heel sporadisch publiekelijk kritiek op de Russische politiek over zijn lippen. Sterker nog, na de annexatie van de Krim, het begin van de oorlog in de Donbas en het neerhalen van MH17 in 2014 zette Van der Linden zich in voor het opheffen van de sancties die de EU tegen Rusland had afgekondigd.

Na de heftige reacties die het begin van Poetins oorlog tegen Oekraïne in februari 2022 in het Westen opriep, zag Van der Linden in dat het streven naar ‘ontspanning’ met Rusland waartoe hij zo krachtig had geijverd, niet langer zinvol was.

Oud-bondskanselier Schröder: een notoire Putinversteher
In diverse West-Europese landen waren de afgelopen jaren politici actief die zich op een vergelijkbare manier als Van der Linden voor goede betrekkingen met Rusland hebben ingezet.9 Bijvoorbeeld in Duitsland, dat vanwege zijn politieke en economische gewicht een sleutelpositie inneemt in Europa. Gedurende de afgelopen decennia was daar een zeer hardnekkige vorm van begrip voor Rusland en Poetin te bespeuren, deels veroorzaakt door het schuldbesef over de oorlog tussen nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie.

Dit begrip was met name aanwezig binnen de Sozialdemokratische Partei Deutschlands (SPD), maar tegenwoordig ook binnen de AfD. Het was nota bene toenmalig bondskanselier Gerhard Schröder (van de SPD) die in november 2004 tijdens een interview als antwoord op de vraag of Poetin een “lupenreiner [zuivere] Demokrat” was, zei: “Ja, ik ben ervan overtuigd dat hij dat is.”10

Sommige van deze Putinversteher beschouwen – in navolging van Poetin – Oekraïne ook niet als een ‘echte staat’

De nauwe banden van Schröder en andere vooraanstaande SPD-politici met Rusland zijn gedetailleerd en zeer lezenswaardig beschreven door twee journalisten van de Frankfurter Allgemeine Zeitung.11 Hun bevindingen zijn ontluisterend.

Schröder zelf trad kort na zijn aftreden in 2005 als bondskanselier in dienst bij de Russische aardgasgigant Gazprom en het Nord Stream-project, een gaspijpleiding door de Oostzee. Als bondskanselier was hij al een groot voorstander van de aanleg van Nord Stream 1 en 2. In 2017 trad hij ook toe tot de Raad van Toezicht van het Russische olieconcern Rosneft, naar verluidt voor een jaarsalaris van 600.000 euro. Zijn vergoeding bij Nord Stream was ‘slechts’ 250.000 euro per jaar.12 Toen de twee pijplijnen na februari 2022 door de Duitse regering werden stilgelegd, weerhield dat Schröder er niet van een half jaar later voor de heropening van een ervan te pleiten.13

Schröders vergoelijkende houding tegenover Rusland bleek bij tal van gelegenheden. Zo merkte hij in reactie op de vele onopgeloste liquidaties van Russische journalisten en andere critici van Poetin op dat ook in andere landen moorden weleens onopgelost blijven. Daarnaast ontving Schröder als bondskanselier in 2003 een eredoctoraat van de Universiteit van Sint-Petersburg, Poetins alma mater. In 2008 werd hij ook corresponderend lid van de Russische Academie van Wetenschappen, een prestigieuze positie die doorgaans alleen is voorbehouden aan personen met grote wetenschappelijke verdiensten.

Het gaat hier overigens niet alleen om Schröder. Zoals uitvoerig beschreven door de auteurs van Die Moskau-Connection, gaat het om een grote groep politici en andere publieke figuren, vooral – maar niet uitsluitend – gelieerd aan de SPD. Vaak benutten zij hun goede connecties met Poetin voor persoonlijk gewin en negeren of bagatelliseren ze de kwalijke kanten van het binnen- en buitenlandbeleid van de Russische president.

Sommige van deze Duitse Putinversteher beschouwen – in navolging van Poetin – Oekraïne ook niet als een ‘echte staat’. Dat maakt het uiteraard een stuk gemakkelijker om de annexatie van delen ervan door Rusland te accepteren. Het is bijna overbodig te vermelden dat een groot aantal van deze personen zich, net als René van der Linden, uitsprak tegen de economische sancties die Rusland werden opgelegd na de gebeurtenissen in 2014.

Een ongrijpbaar verschijnsel
Kunnen westerse overheden en veiligheidsdiensten actie ondernemen tegen dit soort Russische activiteiten? In de praktijk blijkt dit lastig. Uit jaarverslagen blijkt dat organisaties als de AIVD zich bewust zijn van deze dreiging, maar westerse samenlevingen zijn nu eenmaal kwetsbaar op dit gebied.

In tegenstelling tot Rusland kent Nederland vrijheid van meningsuiting. In Nederland mag men openlijk vinden dat Poetin een held is omdat hij de oorlog tegen Oekraïne heeft ontketend. Men mag het ook publiekelijk toejuichen dat hij het land naar het stenen tijdperk terug bombardeert. De Nederlandse overheid mag geen strafrechtelijke of andere negatieve consequenties verbinden aan dergelijke stellingnames.

Soms kan het zinvol zijn het doelwit van een Russische beïnvloedingsoperatie te waarschuwen voor de daadwerkelijke bedoelingen achter al die vriendschappelijke ontmoetingen, zoals de AIVD blijkbaar deed in het geval van Baudet via Erik Akerboom. Als de persoon in kwestie desondanks bij zijn of haar standpunt blijft en de contacten met Moskou voortzet, kan de AIVD er verder weinig aan doen.

In sommige gevallen kan Russisch inlichtingenpersoneel dat betrokken is bij de operatie en zich in Nederland bevindt, worden uitgewezen. En mocht de betrokkene in het geheim worden betaald voor zijn of haar pro-Russische activiteiten, kan de Belastingdienst mogelijk actie ondernemen, als die betalingen aan het licht komen.

Over het algemeen rest de AIVD weinig anders dan dit soort ongrijpbare activiteiten te blijven volgen en inventariseren. In een rechtsstaat zijn nu eenmaal grenzen aan wat een inlichtingen- en veiligheidsdienst is toegestaan. Heel anders dan in Rusland.

• 1 a b Laurens Groeneveld en The Investigative Desk, ‘Gelekte documenten bewijzen tot nu toe onbekende connecties tussen Rusland en de PVV,’ Follow the Money, 19 oktober 2023.
• 2Zie bijvoorbeeld Martin Laine e.a., ‘Kremlin-linked group arranged payments to European politicians to support Russian annexation of Crimea’, Organized Crime and Corruption Reporting Project (OCCRP), 3 februari 2023. In dit onderzoek wordt Leonid Sloetski ook meerdere keren genoemd.
• 3Frank Hendrickx en Huib Modderkolk, ‘AIVD waarschuwde Baudet voor Russische beïnvloeding,’ de Volkskrant, 23 februari 2023.
• 4Bij de verspreiding van desinformatie heeft het Comité voor Staatsveiligheid van de Sovjet-Unie, de KGB, in de twintigste eeuw zijn sporen ruimschoots verdiend. Desinformatie beoogde meestal westerse landen en hun politieke leiders in diskrediet te brengen. Politieke beïnvloeding en de verspreiding van desinformatie kunnen samengaan, maar zijn strikt genomen niet hetzelfde. Dit artikel besteedt vooral aandacht aan Russische beïnvloedingsoperaties waarbij een persoon in het Westen voor de politieke doeleinden van Moskou wordt gebruikt. Cyberoperaties en Russische campagnes via sociale media, beide tegenwoordig ook veel in het nieuws als instrumenten van politieke beïnvloeding, blijven buiten beschouwing. Hetzelfde geldt voor Russische propagandistische instellingen als Russia Today (RT) en Sputnik.
• 5Christopher Andrew en Vasili Mitrokhin, The Mitrokhin Archive: The KGB in Europe and the West. London etc.: Penguin Books, 2000, pp. 296-297; Mark Lane, Rush to Judgement. New York: Holt, Rinehart & Winston, 1966.
• 6Wilmer Heck en Joep Dohmen, ‘Hoe CDA-politicus René van der Linden een pion van de Russen werd’, NRC, 11 november 2022. Zie ook Huib Modderkolk en Frank Hendrickx, ‘Russische spion onderhield jarenlang contact met CDA-prominent Van der Linden’ de Volkskrant, 11 november 2022.
• 7Het ging om Valeri Levitski, die in 2018 Frankrijk werd uitgezet. Het Dossier Center van de Russische ex-oligarch Michael Khodorkovski heeft de hand weten te leggen op de e-mails en ander materiaal afkomstig van Levitski. Van der Linden mocht de Rus graag bij hem thuis in Limburg ontvangen.
• 8Tegenwoordig Rassemblement National geheten.
• 9Opvallend is de casus van de Oostenrijkse Karin Kneissl, die in 2018 als minister van Buitenlandse Zaken van haar land Poetin op haar bruiloft uitnodigde en daar met hem danste. Zij was voor de post van minister voorgedragen door de FPÖ. Na haar aftreden als minister in 2019 werd zij gastcommentator bij de Russische propagandazender RT en bekleedde ook enige tijd een functie bij het Russische olieconcern Rosneft. In september 2023 verhuisde zij met haar pony’s naar Rusland. Zie: Guardian staff and agencies, ‘Austrian ex-foreign minister moves to Russia – with ponies flown in on military plane’, The Guardian, 14 september 2023; Reinhard Bingener en Markus Wehner, Die Moskau-Connection. Das Schröder-Netzwerk und Deutschlands Weg in die Abhängigkeit, München: C.H. Beck, 2023, p. 131. Voor een recent overzicht van connecties van het Kremlin met Franse politici, vooral aan de extreemrechtse kant van het politieke spectrum, zie Catherine Belton, ‘Russia is working to subvert French support for Ukraine, documents show’ The Washington Post, 30 december 2023.
• 10‘Schröder: “Putin ist lupenreiner Demokrat,”’ Hamburger Abendblatt, 23 november 2004.
• 11Bingener en Wehner, 2023, passim.
• 12Bingener en Wehner, 2023, p. 233.
• 13Wilhelmine Preussen, ‘Gerhard Schröder confirms meeting with Putin again. Controversial former German chancellor calls for activation of Nord Stream 2 pipeline’ Politico, 3 augustus 2022.