Omarmen of uitsluiten?

Lets nationalisme en de belemmeringen voor Russische integratie

Lisa Habermehl

Estland, Letland, Litouwen – voor veel West-Europeanen zijn deze drie landen allemaal te vangen onder de naam ‘Baltische Staten’. Binnen twintig jaar hebben zij de omwenteling van de Sovjet-Unie naar de Europese Unie ogenschijnlijk probleemloos weten te maken. Er is echter één onderwerp waar de drie landen nog steeds mee worstelen, en dat is de positie van de Russische minderheid in hun samenlevingen.

Vooral in Estland en Letland woont nog altijd een grote Russische minderheid, die zeker sinds de gebeurtenissen in Oekraïne wordt gebruikt als een speelbal in de vraag om loyaliteit en invloed. Rusland beschouwt zichzelf nog altijd als het thuisland voor alle etnische Russen, ongeacht hun huidige woonplaats en ziet voor zichzelf de rol van beschermer van zijn ‘landgenoten’.

Deze paternalistische rol van de Russische autoriteiten zorgt in het ex-Sovjetland Letland voor de nodige argwaan over de intenties van Moskou. Zeker met de ontwikkelingen van het afgelopen jaar maken de Letten zich ernstige zorgen over de loyaliteit van hun Russische minderheid, die de grootste is van de EU en bijna een derde van de totale bevolking uitmaakt. Deze angst wordt onder andere gevoed door de acties van de Russische ambassade in Riga en de activiteiten van enkele Russischtalige NGO’s. Het angstbeeld van de Letse overheid is echter veel te overdreven en met haar uitsluitende politiek maakt zij de weg vrij voor de Russische autoriteiten om te proberen de Russischtalige Letten binnen hun invloedssfeer te brengen.[1]

13% telt niet mee

De Letse politiek is zeer sterk gericht op het beschermen van de Letse taal en identiteit, en gaat hierin voorbij aan de status van de grootste minderheid van het land. Door deze zeer Letse retoriek voelt een deel van de Russischtalige Letten zich gediscrimineerd en zij gebruiken de twee grootste politieke vraagstukken van Letland, de status van het Russisch als tweede taal en de positie van zogenaamde niet- staatsburgers, nepilsoņi, om onrust te zaaien in de Letse samenleving.

Rusland beschouwt zichzelf nog altijd als het thuisland voor alle etnische Russen, ongeacht hun huidige woonplaats

Het probleem met de nepilsoņi is een direct gevolg van het Letlands sovjetverleden. De Letten zien de tijd van de Sovjetunie als een illegale bezetting van het onafhankelijke Letland uit het Interbellum. De Russische migranten die tijdens de Sovjetunie, al dan niet gedwongen, naar Letland zijn verhuisd, worden als bezetters beschouwd en kregen in 1991 geen automatisch staatsburgerschap. Hierdoor hebben zij nog altijd geen stemrecht. Thans heeft 13% van de bevolking geen staatsburgerschap, waarvan de helft etnisch Russisch is. De officiële status die door de Letse staat voor de huidige nepilsoņi wordt gebruikt is ‘Voormalig staatsburgers van de Sovjetunie die na het uiteenvallen hiervan geen andere vorm van staatsburgerschap hebben’.[2]

Rusland en een deel van de Russischtalige Letten wijzen er echter op dat Letland zich vrijwillig bij de Sovjetunie heeft gevoegd en stellen dat deze mensen nooit zijn geëmigreerd; een veel gebruikte uitspraak is dan ook “Those people did not leave a country, the country itself left”.[3]

Politiek gezien liggen beide lezingen te ver uit elkaar en valt er binnenkort geen oplossing voor het probleem te verwachten. Sterker nog, de laatste jaren heeft de nieuwe Letse ombudsman, Jānis Jansons, juist olie op het vuur gegooid door te stellen dat er helemaal geen probleem bestaat met nepilsoņi en dat de Russische taal zo snel mogelijk uit Letland moet verdwijnen. Russischtalige mensenrechtenactivisten hebben als reactie hierop het Non- Citizens Congress opgericht, dat dienst doet als alternatieve vorm van politieke participatie en zelf een maatschappelijke ombudsman heeft verkozen: Jelena Bačinska.

De Letse autoriteiten bekijken deze ontwikkelingen met argusogen en krijgen het idee dat de Russische minderheid de Letse staat probeert te ondermijnen door steeds meer staatsrechtelijke instanties te kopiëren.

Milda: Hét symbool van de vrijheid en onafhankelijkheid van Letland. Foto: Flickr / Jorbasa Fotografie

Een parlement in de marge

Het Non-Citizens Congress vraagt internationaal voortdurend aandacht voor het lot van nepilsoņi en hoopt hiermee een oplossing voor het probleem te vinden. Veel Letten zien in het Congres geen mensenrechtenorganisatie, maar alleen een organisatie die het imago van Letland wil schaden en vermoeden dat de NGO politiek gestuurd wordt vanuit Moskou.

Volgens voorzitster Elizabeta Krivcova zweert het Congres de band met Rusland juist af en haalt de organisatie haar financiering uit vrijwillige donaties van de leden. Maar een link met de Russische autoriteiten lijkt er wel degelijk te zijn. Zo werden in oktober 2014 tijdens een bijeenkomst van het Congres door Rusland gefinancierde medailles uitgereikt aan veteranen uit de Tweede Wereldoorlog die hebben bijgedragen aan de bevrijding van Riga en Leningrad.[4]

Een andere groep ontevredenen voert met demonstraties actie voor de erkenning van het Russisch als tweede taal en het recht op Russischtalig onderwijs. Toen in 2004 de wetgeving werd aangepast om Russischtalig onderwijs verder in te perken, kregen de organisaties SHTAB en Lashor duizenden mensen op de been die demonstreerden voor het behoud ervan. Beide organisaties worden gecoördineerd door het Latvian Human Rights Committee, een NGO waar Europarlementariër Tatyana Zhdanok één van de oprichters van is. Zhdanok laat binnen het Europees Parlement een onvervalst Russisch geluid horen en ook in Letland kenmerkt haar partij, Russische Unie van Letland, zich door uitgesproken pro-Russische standpunten. Zelfs voor veel Russischtalige Letten is de partij te extreem; zij heeft bij de laatste verkiezingen de kiesdrempel dan ook niet gehaald.

Kwantiteit betekent niet automatisch kwaliteit

Niet alleen de Russische Unie van Letland is voor het merendeel van de Russischtalige Letten te extreem; dit geldt ook voor het merendeel van de hierboven beschreven NGO’s. Op het eerste gezicht lijken er ontzettend veel NGO’s te bestaan die zich met het lot van de Russischtalige Letten bezighouden.

Wat echter opvalt is dat een groot deel van deze organisaties min of meer dezelfde doelen heeft en ook nog eens geleid wordt door dezelfde mensen. Zo heeft Viktor Gushchin de leiding over de organisaties Lashor; Russische samenleving van Letland; en Raad van verenigde organisaties van Russische gemeenschappen; en coördineert hij het Congres voor maatschappelijke organisaties.[5] Het is een veelgebruikte strategie om zowel het aantal als het ledenaantal van de NGO’s groter te doen lijken dan het daadwerkelijk is.

De meeste jongere Russischtalige Letten hebben meer op met Europa dan met Rusland

Om meer erkenning te krijgen, willen de activisten doen voorkomen dat er veel groepen zich inzetten voor de rechten van Russischtaligen. Daarnaast willen de NGO’s zich groter voordoen om de buitenwereld te laten geloven dat zij een relevante politieke actor zijn. Het is voor deze groepen bijna onmogelijk partners uit westerse landen te vinden en hierdoor is Rusland een van de weinige alternatieven. Tussen de diverse NGO’s bestaat als het ware een onderlinge competitie om financiering uit Rusland en ze willen zichzelf groter afschilderen om meer financiële steun te kunnen krijgen.[6]

Daar komt nog eens bij dat steeds dezelfde mensen activiteiten van verschillende organisaties bezoeken en is het merendeel van deze bezoekers ook nog eens boven de veertig. Zeker onder de jonge Russischtalige Letten hebben de organisaties totaal geen steun en zij zien hun positie in Letland helemaal niet zo achtergesteld als deze organisaties ons laten geloven. [7] In de samenleving leven beide groepen door elkaar en bestaan vriendengroepen uit zowel etnische Letten als etnische Russen. De meeste jongere Russischtalige Letten hebben meer op met Europa dan met Rusland en zijn prima geïntegreerd in de Letse samenleving.

Het Nederlandse dance-evenement Sensation White strijkt neer in Riga, 2007. Foto: Flickr / Mark Vegas

De lange arm van het Kremlin

Doordat de NGO’s met de meest uitgesproken pro- Russische meningen vaak sterke banden hebben met Rusland, bestaat bij veel Letse autoriteiten het vermoeden dat Moskou deze NGO’s zelf heeft opgericht en volledig controleert.[8] Het is geen geheim dat Rusland deze Letse NGO’s financieel steunt; dit is een normaal onderdeel van publieksdiplomatie. De politieke agenda en de omvang van de financiële steun vanuit Moskou blijven echter voor een deel onzichtbaar, waardoor de Letse overheid nog achterdochtiger is over de bedoelingen van zowel Rusland als deze organisaties.

De Russische ambassade biedt de NGO’s niet alleen financiële steun, maar helpt hen ook met het uitgeven van boeken over Russische cultuur en zij probeert hiermee de Russische kijk op de geschiedenis te verspreiden.[9] Etnische Russen worden zo aangesproken op hun binding met hun Moederland. Zij vormen het middel waarmee Rusland hoopt een invloedssfeer te creëren in landen die het als zijn nabije buitenland beschouwt.[10]

Om etnische Russen aan zich te binden, springt Rusland in het gat dat de Letse autoriteiten hebben laten vallen. Het probleem van nepilsoņi wordt niet alleen gebruikt om Letland constant aan te klagen bij allerlei mensenrechteninstanties. De Russische ambassade moedigt deze mensen actief aan om een Russisch paspoort te nemen en zegt de regels hiervoor te versoepelen.[11] Hoewel het volgens de Letse wet verboden is een Russisch paspoort te combineren met een Lets paspoort of een non-citizen-document zijn er gevallen bekend van personen die naast een van de Letse documenten ook een Russisch paspoort bezitten.

Naast het uitdelen van paspoorten, probeert het Kremlin de loyaliteit van “hun Russen in Letland” nog verder te vergroten door ook pensioenen beschikbaar te stellen. De Russische autoriteiten zien het namelijk als hun plicht zich in te spannen voor ‘hun landgenoten’, ook wanneer zij buiten Rusland wonen. Vooral het aanvullend pensioen voor veteranen uit de Tweede Wereldoorlog zorgt voor veel verzet, omdat dit volgens de Letten slechts een middel is de loyaliteit van veel Russen van Letland naar Rusland te doen verschuiven. Volgens de Russische ambassadeur ontvangen thans zo’n 30.000 mensen in Letland een Russisch pensioen, van wie 13.000 oorlogsveteranen.[12]

Cultureel-en-zakencentrum Huis van Moskou in Riga. Foto: Dom Moskvy

Een stukje Moskou in Riga

Om de zichtbaarheid en goede wil van Rusland nogmaals te benadrukken staat in Riga, evenals in Jerevan, Minsk en Sevastopol, het Huis van Moskou: Dom Moskvy. Dit cultureel-en-zakencentrum bemiddelt in de goede banden tussen beide hoofdsteden en is volledig eigendom van de gemeente Moskou. Het doel van de organisatie is “het versterken van de internationale autoriteit van de Russische Federatie en het bestuur van Moskou op het territorium van Letland”, aldus de website van Dom Moskvy.[13]

Volgens de persvoorlichter betreft deze heftige uitspraak vooral culturele en zakelijke autoriteit en probeert het Huis zich buiten de politiek te houden.[14] In het Huis is echter wel een visumbureau aanwezig en de economisch medewerker verwijst bij vragen direct door naar de economische afdeling van de Russische ambassade. De activiteiten die in het Huis worden georganiseerd, worden ook regelmatig bezocht door de Russische ambassadeur of andere medewerkers van de ambassade. Het lijkt dan ook nagenoeg onmogelijk dat dit Huis een puur cultureel en economisch karakter heeft.

Om de activiteiten van ‘landgenoten’ in het buitenland te coördineren, heeft de Russische overheid het Congres voor landgenoten in het buitenland, Kongress sootecestvennikov za rubezhom, opgericht. Congressen op nationaal niveau worden voorgezeten door de ambassadeur van het betreffende land en op mondiaal niveau door de president van Rusland. Tijdens bijeenkomsten van dit congres worden politieke beslissingen genomen om een goed afgesteld beleid tussen landgenoten te formuleren. Vanuit Letland hebben Europarlementariër Zhdanok en activist Gushchin aan dit congres deelgenomen.

Letland heeft slachtofferrol ook zelf geschapen

Het is voor Letland heel gemakkelijk zichzelf in de slachtofferrol te plaatsen en steeds maar weer te wijzen op de pogingen vanuit Moskou om sociale onrust in de Letse samenleving te creëren. Natuurlijk zijn de acties van de Russische ambassade om paspoorten en pensioenen uit te delen reden tot zorg, maar de schuld ligt voor een deel ook bij de Letse autoriteiten zelf. De situatie van de niet-staatsburgers is de laatste jaren niet verbeterd en Rusland heeft in dit probleem de figuurlijke stok gevonden waar het mee kan slaan.

Daarnaast zou de Letse staat er goed aan doen te erkennen dat het merendeel van de Russische inwoners wel goed is geïntegreerd en het zou hun loyaliteit niet langer in twijfel moeten trekken. Letland gaat er nu van uit dat iedere Rus automatisch aanhanger is van Poetin en een gevaar vormt voor de Letse identiteit en onafhankelijkheid. Hoeveel pro-Russische organisaties er ook actief mogen zijn, hun steun binnen de samenleving is marginaal en zij weerspiegelen absoluut niet de standpunten van de mensen die zij zeggen te vertegenwoordigen.

Veel Russen in Letland voelen wel een band met het Russische volk, maar geen verbinding met de Russische staat. Om de invloed van Rusland buiten de deur te houden, zal Letland zichzelf een dienst bewijzen wanneer het zich met een minder uitsluitende politiek en retoriek naar zijn Russen keert. Het zal moeten proberen ook de Russen het gevoel te geven dat ze als volwaardig meetellen in de Letse samenleving. Dit kan door realistisch te kijken naar de standpunten van de Russischtalige Letten. Alleen zó zou Letland de Russische ambassade in Riga de wind uit de zeilen kunnen nemen.