Het ‘Agreekment’ van juli 2015 en de geopolitieke consequenties

David Criekemans

In het laatste reddingspakket voor Griekenland was geen sprake van kwijtschelding van de schulden. De ironie van de geschiedenis wil dat West-Duitsers die in het verleden wel kregen. De reden destijds was geopolitiek van aard. Die geopolitieke redenen zijn ook vandaag de dag aanwezig in de casus Griekenland.

“Faalt de Euro, dan faalt het Europese integratieproject.” Met deze woorden vroeg de Duitse Bondskanselier Angela Merkel in oktober 2011 in de Duitse Bundestag steun voor het Euro-reddingspakket. Onlangs haalde ze hetzelfde adagium boven om politieke steun te vragen voor een derde reddingspakket voor Athene.

Op zich is het positief te noemen dat een ‘Grexit’ kon worden vermeden. De prijs die Griekenland daarvoor betaalt, is evenwel bikkelhard; meer van hetzelfde recept – bezuinigingen – zal aan de patiënt toegediend worden. Tot de meest controversiële van deze elementen behoren verdere besparingen in de pensioenuitgaven en de uitkeringen. Nochtans onderging het land reeds diepgaande hervormingen en transfereerde het een double digit-begrotingstekort in een licht primair saldo (voor rentelasten). Het sociaal-economische landschap dat overblijft is evenwel een woestijn.

Gegokt en verloren

De rijke Grieken alsook de speculanten blijken buiten schot te vallen. Tegelijkertijd dient Athene een versnelde privatisering door te voeren. Dat zal veel minder opleveren dan onder normale omstandigheden. De linkse regering-Syriza heeft gegokt, en verloren. Premier Tsipras wordt nu door de crediteuren gedwongen een veel zwaarder saneringspakket door te voeren dan voorheen, exact het tegenovergestelde van de politieke boodschap die uit het recente Griekse referendum en uit zijn verkiezingsoverwinning van begin 2015 waren voortgevloeid.

De Euro lijkt in zijn huidige bestaansvorm tot contradicties in de democratische wensen van de Europese landen te lijden. De zware bezuinigingsmaatregelen die nu volgen, zullen ongetwijfeld het sociaal weefsel van de Griekse samenleving verder aantasten. En wie zal bij dit alles uiteindelijk politieke garen spinnen? We moeten vrezen dat dat weleens het extreem-rechtse Gouden Dageraad zou kunnen zijn.

Kwijtschelding niet aan de orde in reddingspakket

In het reddingspakket werd met geen woord gerept over herschikking of kwijtschelding van de schulden. Volgens Merkel was kwijtschelding niet verkoopbaar aan de belastingbetalers van de crediteurenlanden. De ironie van de geschiedenis wil dat West-Duitsers die in het verleden wel kregen. In het Akkoord van Londen van augustus 1953 werd de helft van de West-Duitse schuld uitgewist, nota bene door landen als Griekenland, Spanje, Frankrijk, België, de Verenigde Staten en anderen. Dit moest vermijden dat extreem-rechts of Sovjet-communisten aan de macht kwamen.

De zware bezuinigingsmaatregelen die nu volgen zullen ongetwijfeld het sociaal weefsel van de Griekse samenleving verder aantasten

Het vormde de basis voor het Duitse Wirtschaftswunder én de verankering van West-Duitsland in Europa. De reden hiervoor was geopolitiek van aard; de strijd met de Sovjetunie en de mogelijk oprukkende oostelijke invloedssfeer. Die geopolitieke redenen zijn vandaag ook, weliswaar onder andere omstandigheden, aanwezig in de casus Griekenland.

Griekenland was vanwege zijn ligging altijd al bijzonder geostrategisch. Na de Tweede Wereldoorlog werd er een bloedige burgeroorlog uitgevochten waarbij de Britten de communisten (waarvan Syriza de politieke erfgenaam is) zwaar onderdrukten. In februari 1947 meldde Churchill Washington dat de Britse middelen opgebruikt waren. Het vormde de aanleiding voor de ‘Truman Doctrine’, waarbij de Amerikanen economische en militaire hulp gaven om te verhinderen dat Griekenland in het Sovjet-Russisch kamp terecht zou komen.

Toenadering Athene tot Moskou

Door de opgebouwde spanningen tussen het Westen en Rusland (crises in Libië, Syrië, Oekraïne) doet dat scenario thans (deels) weer opgeld. Tspiras vloog meerdere malen naar Poetin. Griekenland kreeg een verlenging van de geplande ‘Turkish Stream’-gaspijplijn. Voor het Kremlin zitten daar weinig risico’s aan vast. Interessanter wordt het als men bedenkt dat er wellicht gas zit in de Egeïsche Zee. Tspiras zou Poetin kunnen aanbieden deze potentiële ‘energie Sirtaki’ door Gazprom te laten exploreren.

De Griekse premier Alexis Tsipras en de Russische president Vladimir Poetin in Moskou, 8 april 2015. Foto: Wikipedia Commons

Na de Cypriotische bankencrisis en de onbuigzame houding van –alweer– de Eurogroep kwam recent een toenadering van Athene tot het Kremlin tot stand. In februari 2015 tekenden Cyprus en Rusland een deal om de aanwezigheid van de Russische vloot te verlengen en te versterken. Binnenkort ook met Griekenland?

Interne verdeeldheid herleidt de Unie tot hapklare brokken die geruisloos geostrategisch ingelijfd kunnen worden. China wil Athene in de EU, maar hulp uit Beijing zal niet ‘gratis’ zijn. De Chinezen kochten zich immers in de haven van Piraeus in, die ze op termijn willen transformeren als hun ‘hub’ in de handel tussen Oost en West. Ook in de ontwikkeling van een vernieuwde Chinese Zijderoute zou Griekenland een belangrijke schakel kunnen vormen.

Interessant is dat het IMF vandaag wel pleit voor een schuldherschikking of gedeeltelijke schuldkwijtschelding. De geesten moeten daarvoor nog politiek rijpen, al tikt de klok genadeloos. Zonder extra zuurstof en zicht op licht aan het einde van de tunnel zou Griekenland weleens opnieuw kunnen destabiliseren. Natuurlijk heeft het land behoefte aan verregaande hervormingen, maar dit zal lang duren. Op een sociale woestenij dreigt het politieke draagvlak daarvoor snel te desintegreren.

Griekenland als buffer tegen instabiliteit in het Midden-Oosten

Interessant vanuit geopolitiek oogpunt is tevens dat de geografische samenstelling van Griekenland, met zijn talloze eilanden, het zeer moeilijk maakt de autoriteit van de centrale staat te doen gelden. Het is daarom niet zo verwonderlijk dat de Griekse staat een zwakke staat is. Een Griekenland dat verder zou afglijden naar ‘Balkan-toestanden’ is voor de Europese Unie een slechte zaak, te meer omdat het land deels een buffer van de Unie is tegen instabiliteit in het Midden-Oosten en Noord-Afrika. Nu al vormt het één van de belangrijkste routes voor de groeiende migratiestromen, als gevolg van de opkomst van Islamitische Staat in het Midden-Oosten en de implosie van landen in de regio.

Een Griekenland dat verder zou afglijden naar ‘Balkan-toestanden’ is voor de Europese Unie een slechte zaak

De vraag geldt hier of Griekenland niet moet worden geholpen door extra middelen aan het Europese Frontex-programma in dit land te geven (naar analogie met wat recent gebeurde met Italië inzake migratiestromen in de Mediterranée). Athene spendeert in verhouding tot haar BNP trouwens nog altijd het dubbele aan defensie in vergelijking met een land als België. Ook hier zou meer solidariteit om de Europese buitengrenzen defensiegewijs te versterken, meer dan welkom zijn. Helaas zijn dezelfde wetten van de politiek ook van toepassing op ‘Brussel’; slechts in uiterste crisisomstandigheden lijkt er wat te bewegen.

Overigens wekken sommige commentatoren de suggedat Washington enkele doelgerichte telefoontjes moest plegen om een ‘Grexit’ te vermijden. Deze zou immers implicaties hebben op de NAVO, alsook de vraag stellen of een Russisch-orthodoxe invloedssfeer misschien een betere deal zou kunnen bieden aan Athene. Blijkbaar denken de hoofdrolspelers in de internationale politiek over de Griekse crisis in geopolitieke termen, behalve Europa zelf.

De belangrijkste geopolitieke vraag is niettemin de vraag die Merkel stelde: komt het Europese integratieproject, en de zeven decennia vrede die eraan gekoppeld waren, zelf in gevaar als de Euro zou desintegreren? Er is weliswaar sprake van een Europese solidariteit, maar zij komt tegen een hoge menselijke prijs en het politiek-economische recept dat erbij wordt geserveerd, dreigt misschien wel erger te zijn dan de kwaal.

Nationale reflex werkt verscheurend

De Eurozone denkt niet federaal, maar nationaal. De totstandkoming van het zg. ‘Agreekment’-akkoord tussen Brussel en Athene liet een verbrokkeld Europa zien, met zeer uiteenlopende meningen. Het Europese integratieproject was altijd al een poging om de intern-geopolitieke spanningen tussen de Europese landen te overbruggen. Nu lijken ze met dit akkoord eerder aan de oppervlakte te komen. Dat is niet de eerste maal. Toen de Europese Commissie onlangs voorstelde 60.000 vluchtelingen uit Syrië te verdelen over de 28 EU-lidstaten, ontstond ook een gebrek aan solidariteit – nota bene aangevoerd door de Centraal-Europese en Baltische staten.

Besprekingen tijdens de Eurotop in Brussel over resultaten van onderhandelingen met Griekenland, 12 juli 2015. Foto: EU Council

Een Unie waarin ‘nationale oplossingen’ voorrang krijgen op Europese dreigt verscheurend te werken. Zo ook in het economische domein. Nochtans is het Duitse en het Nederlandse exportmodel juist gebaseerd op een zwakkere Euro. Door Zuid-Europese landen daarin op te nemen, kunnen nu de grote Duitse en Nederlandse bedrijven exporteren tegen veel gunstigere voorwaarden dan met de D-Mark of de Gulden. Dat levert een positieve exportbalans op.

Wat bijna nooit in de analyses wordt meegenomen is dat deze ‘surplussen’ dan eigenlijk ‘gerecycled’ moeten worden in de vorm van extra investeringen door de surplus-landen in het zwakkere Zuiden, om zo het geheel op een hoger niveau te tillen. Dit alles uiteraard samen met verdere ‘structurele hervormingen’. Het economische lot van alle Europese landen is veel nauwer met elkaar verbonden dan gedacht. De ‘nationale’ wijze waarop het politieke debat loopt, getuigt eigenlijk van weinig politieke moed en visie.

Naar een evenwichtiger Eurozone

Dat is misschien een harde analyse, maar in de kern schuilt daarin veel waarheid. Vorige generaties politici gingen voorbij aan een ‘kruideniersmentaliteit’ en zagen het bredere geopolitieke plaatje wel. Angela Merkel wil niet de geschiedenis ingaan als de kanselier die het Europese integratieproject zag desintegreren. Hopelijk zal haar politieke generatie ook de keerzijde van de medaille willen zien, teneinde tot een evenwichtiger Eurozone te komen. Anders wacht ons een langzame verkruimeling van de Unie, net nu we een veelheid van externe geopolitieke crises het hoofd moeten bieden.

Een federale Eurozone met respect voor nationale democratieën en de ontwikkeling van een sociale EU vormen het antidotum. Dat tezamen met hernieuwde investeringen via bijvoorbeeld de Europese Investeringsbank zou een politiek tegenwicht kunnen bieden tegen het nogal eenzijdige bezuinigingsbeleid. Bij afwezigheid hiervan dreigt het Europese integratieproject niet langer ‘wervend’ te zijn ten aanzien van haar bevolking. Dan moeten we ons terecht de vraag stellen die de Amerikaans-Hongaarse geopolitieke denker George Friedman in zijn recente boek Brandhaarden. De komende crises in Europa (Het Spectrum, 2015) stelt: “Wanneer de welvaart verdwijnt, wat gebeurt er dan met de vrede?”. Het is daarover dat we ons zorgen moeten maken.

David Criekemans doceert tevens internationale politiek en veiligheid aan het University College Roosevelt in Middelburg (Nederland) en geopolitiek aan het Geneva Institute of Geopolitical Studies.