Nederlandse jihadisten in Syrië en Irak op Facebook
Analysis Security & Defence

Nederlandse jihadisten in Syrië en Irak op Facebook

14 Nov 2017 - 09:43
Photo: 2017 R. Stevens CREST (CC BY-SA 4.0)
Back to archive

Sociale media spelen een steeds prominentere rol in de nationale en internationale jihadistische beweging, maar er is in dit verband nog weinig bekend over het online gedrag van Nederlandse jihadisten. Welke uitlatingen plaatsen Nederlandse jihadisten? Met wie gaan zij vriendschapsrelaties aan? Deze analyse van twaalf Facebookaccounts verschaft inzicht in de wijze waarop Nederlandse uitreizigers zich op dit sociale medium gedragen. 

Vele duizenden strijders uit diverse landen over de hele wereld hebben zich sinds 2011 bij jihadistische organisaties in Syrië en Irak aangesloten. Onder hen bevinden zich 280 Nederlanders. Deze zogenaamde ‘uitreizigers’ sloten zich aan bij Islamitische Staat (IS) en aan al-Qaida gelieerde groepen. Van de Nederlandse uitreizigers zijn er de afgelopen jaren ongeveer 45 gesneuveld en keerden er 50 terug naar Nederland. Medio 2017 bevonden zich nog 190 Nederlanders in de jihadistische strijdgebieden van Syrië en Irak.1

In de samenleving bestaat grote bezorgdheid over de dreiging die van deze uitreizigers uitgaat. Ze verblijven vaak jaren in een oorlogsgebied en het is zeer waarschijnlijk dat velen van hen deelnemen aan de strijd. De angst bestaat dat ze als getrainde strijders zullen terugkeren en aanslagen zullen plegen in Nederland dan wel anderen hiertoe aanzetten. De afgelopen jaren hebben dergelijke scenario’s zich immers voorgedaan in andere Europese landen.1

De Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) stelde in 2014 dat sociale media een steeds prominentere rol spelen in de nationale en internationale jihadistische beweging.2  Er zijn sindsdien diverse maatregelen genomen om de verspreiding van jihadistische content op internet tegen te gaan. Zo kondigde de Nationale Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) in het actieplan Integrale Aanpak Jihadisme een aantal nieuwe maatregelen te zullen nemen tegen “radicaliserende, haatzaaiende jihadistische content”.3

Ook bedrijven zoals Facebook spannen zich in om de verspreiding van online jihadistische content tegen te gaan, door middel van een zogenaamde ‘take-down-maatregel’, een maatregel waarbij content wordt verwijderd omdat deze in strijd is met een of meerdere door de overheid of door Facebook gestelde normen.4

facebook
Individueel veiligheidsbesef en interne regelgeving van jihadistische organisaties met betrekking tot sociale media kunnen van invloed zijn op de wijze waarop Nederlandse uitreizigers zich profileren op Facebook Bron: Acid Pix / Flickr

Hoewel er toenemende aandacht bestaat voor de aanpak van online jihadisme, is er tot op heden weinig onderzoek gedaan naar de uitlatingen en gedragingen van Nederlandse jihadisten op sociale media.5  Dit artikel beoogt, op basis van een eenvoudige analyse van twaalf Facebookaccounts van elf Nederlandse uitreizigers, inzicht te verschaffen in de wijze waarop jihadisten zich op dit sociale medium gedragen. Drie vragen dienden daarbij als uitgangspunt: welke uitlatingen plaatsen Nederlandse uitreizigers op Facebook?; met wie gaan zij vriendschapsrelaties aan?; en, waar tonen ze interesse in?

Zoeken naar Facebook-accounts
Als startpunt in de zoektocht naar jihadistische accounts is gebruik gemaakt van openbare informatie. Zo fungeerde de nationale terrorismelijst van de rijksoverheid als een startpunt en is informatie uit de media gebruikt waarin personen uit Nederland in verband zijn gebracht met de jihadistische strijd in Syrië en Irak.6 Om vast te stellen of een persoon in Syrië of Irak verblijft en afkomstig is uit Nederland, is een combinatie van de volgende selectiecriteria gehanteerd:

  • De accounthouder bevestigt door middel van informatie op het eigen profiel, in uitlatingen en deelt informatie zoals foto’s en video’s waaruit blijkt dat hij/zij in Syrië of Irak verblijft;
  • De accounthouder geeft aan van Nederlandse afkomst te zijn en kennis te hebben van de Nederlandse taal;
  • Personen uit de omgeving van een Nederlandse jihadist bevestigen dat het account toebehoort aan een Nederlandse uitreiziger die in Syrië of Irak verblijft.

Zodoende was het mogelijk in mei 2017 twaalf Facebook-accounts van Nederlandse uitreizigers die actief worden gebruikt, te identificeren. Deze accounts werden allemaal in 2016 of 2017 in gebruik genomen. Vijf accounts behoren aan vrouwelijke uitreizigers en zeven aan mannelijke uitreizigers toe, terwijl één mannelijke uitreiziger twee accounts gebruikt.7

Al-Qaida of Islamitische Staat?
Op basis van de uitlatingen van deze uitreizigers en andere openbare informatie, zoals krantenartikelen, is vastgesteld aan welke jihadististische beweging deze Nederlanders gelieerd zijn. Raadpleging van deze open bronnen wijst uit dat de meeste onderzochte Nederlandse uitreizigers aangesloten zijn bij IS (9 van de 12). De overige zijn aangesloten bij jihadistische organisaties die gelieerd zijn aan al-Qaida (3 van de 12).

tabel1

Open en gesloten profielen
Sommige aan al-Qaida gelieerde mannelijke uitreizigers en vrouwen die zich bij IS aansloten profileren zich op Facebook door regelmatig openlijk berichten op hun tijdlijn te plaatsen. Het valt echter op dat deze uitreizigers geen informatie delen over de vriendschappen die zij zijn aangegaan. Ze nemen daarmee een open en tegelijkertijd gesloten profiel aan. Mannelijke uitreizigers die gelieerd zijn aan IS nemen doorgaans een gesloten profiel aan; ze plaatsen niet of nauwelijks openlijke uitlatingen, maar verschaffen in sommige gevallen wel informatie over hun vriendschappen op Facebook. Ook valt op dat een aan al-Qaida gelieerde mannelijke jihadist veel meer vriendschappen heeft gesloten – namelijk ruim 600 – dan andere onderzochte Nederlandse uitreizigers.

Op de tijdlijnen van uitreizigers worden grappige fragmenten uit ‘De Wereld Draait Door’ afgewisseld met oorlogsbeelden, zoals beelden van dode kinderen die onder het puin worden aangetroffen.

Er zijn diverse verklaringen te geven waarom Nederlandse uitreizigers zich verschillend profileren op Facebook. Mogelijk speelt de functie die een uitreiziger binnen de organisaties bekleedt een rol. Uitreizigers die zich bijvoorbeeld actief bezighouden met de verspreiding van propaganda of rekrutering van nieuwe strijders hebben baat bij een omvangrijker netwerk op sociale media en zullen meer uitlatingen doen dan uitreizigers die zich richten op de fysieke strijd. Deze laatste categorie gebruikt Facebook wellicht voor meer persoonlijke doeleinden, zoals het onderhouden van persoonlijke contacten met familieleden of vrienden in Nederland.

Ook individueel veiligheidsbesef en interne regelgeving van de jihadistische organisaties met betrekking tot het gebruik van sociale media kunnen van invloed zijn op de wijze waarop Nederlandse uitreizigers zich profileren op Facebook.

De tijdlijnen van Nederlandse uitreizigers
De uitlatingen die uitreizigers op hun Facebook-tijdlijn plaatsen,8  hebben veelal betrekking op drie thema’s.

De Islam: theologie en praktijk
Ten eerste plaatsen uitreizigers met grote regelmaat berichten op hun tijdlijn die betrekking hebben op de in hun ogen correcte Islamitische leefwijzen en geloofsleer. Centraal in deze berichten staan Islamitisch religieuze beginselen, zoals standvastigheid, geduld en beheersing, maar ook theologische concepten, zoals de eenheid van Allah. Voortdurend worden daarbij Islamitische bronteksten uit de Koran en bekende Hadith-verzamelingen aangehaald.

"Geen ziel kan sterven zonder Allaah Zijn toestemming, daar de tijd is vastgesteld. En wie de beloning van de tegenwoordige wereld wenst, zullen Wij er van geven; en wie de beloning van het Hiernamaals wenst, hem zullen Wij daar van geven en Wij zullen de dankbaren zeker belonen."9

Ook worden regelmatig beroemde jihadisten als Osama bin Laden en Anwar al-Awlaki gequote. Uitingen van loyaliteit en sympathie ten aanzien van deze beroemde jihadisten zijn expliciet aanwezig op de tijdlijnen van veel Nederlandse jihadisten. Dit blijkt bijvoorbeeld uit een bericht van een aan al-Qaida gelieerde Nederlandse uitreiziger. Hij vraagt aan zijn Facebook-relaties hun online vriendschap met hem te verbreken wanneer zij Osama bin Laden als ‘ongelovige’ beschouwen.10

Dagelijks leven in Nederland en Syrië
Nederlandse uitreizigers zijn daarnaast begaan met de Nederlandse actualiteit. Zelfs jaren na vertrek naar Syrië lijken sommigen zichzelf nog te beschouwen als onderdeel van de Nederlandse moslimgemeenschap. Zo blijkt bijvoorbeeld uit onderstaand bericht dat gericht is aan Geert Wilders:

"Geert, als wij weggaan, gaan jullie dan ook weg uit onze landen? Het hoeft niet altijd van 1 kant te komen."11

Dezelfde uitreiziger spoort Nederlandse moslims aan zich meer bewust te zijn van het geweld dat moslims treft.

"Moe, ontzettend moe wordt ik constant van de reacties van moslims en niet moslims wanneer er weer een aanslag in het westen plaatsvind. Vraag jezelf nou eens af, terwijl je emoties nog door je heen lopen: heb ik du'aa [smeekbede] gemaakt voor mijn broeders en zusters in Turkije na die verschrikkelijke aanslag afgelopen week. Denk ik aan mijn broeders in Afghanistan, Yemen, (…) Nee? Dan heb je je dagen in een coma door gebracht."12

De berichten op de tijdlijnen van jihadisten bevestigen hoezeer de alledaagse werkelijkheid in Nederland verschilt van de alledaagse werkelijkheid in Syrië. Op de tijdlijnen van uitreizigers worden grappige fragmenten uit het Nederlandse televisieprogramma ‘De Wereld Draait Door’ afgewisseld met oorlogsbeelden, zoals beelden waarop te zien is hoe zwaargewonde of dode kinderen onder het puin worden aangetroffen. Een mannelijke uitreiziger, gelieerd aan al-Qaida, grapt begin 2017 over de aanstaande kampioensstrijd van Feyenoord, terwijl een vrouwelijke uitreiziger een paar dagen eerder vertelt hoe ze aan de dood is ontsnapt tijdens een bombardement.

"Terwijl ik half aan het slapen was werd ik gewekt door iets wat een geluid had van een bazuin en iets wat leek op een raket en daarna werd er achter elkaar gebombardeerd en ze komen 9 van de 10 keer op momenten waarop mensen slapen. Ik wist niet hoe snel ik mijn dochter moest vastpakken die bijna een hartverzwakking kreeg (…)"13

Dat de situatie in Syrië van dag tot dag lijkt te kunnen verschillen, blijkt uit berichten die deze vrouwelijke uitreiziger enkele dagen eerder plaatst. In april 2017 post zij een foto van een sierlijk dienblad met vers bereide milkshakes. In deze periode plaatst ze ook foto’s van een appeltaart en van haar zelf met een vriendin en haar kinderen, zittend aan een rivier, met daarbij de tekst:

"Heerlijk genieten met de kids (…)"

De dood
De dood fungeert als belangrijk referentiepunt in zowel het religieus denken als de alledaagse realiteit en in het handelen van jihadisten. Uit hun berichten blijkt dat de dood voortdurend op de loer ligt en er voortdurend mensen sterven in het strijdgebied waar Nederlandse uitreizigers zich bevinden. Voor een vrouwelijke uitreiziger lijkt de dood door de naderende strijd niet ver weg. Zij post:

"(…) Onze broeders laten hun bloed stromen hier voor deze ummah [moslimgemeenschap]! Er zijn bijna geen broeders meer over en misschien moeten binnenkort wij, jullie zusters, opstaan om onze leven op te offeren voor Allah's zaak. Met of zonder kind. (…)"10

Ook komt het voor dat uitreizigers spreken over mensen in hun omgeving die stierven tijdens de strijd. “Wat mis ik deze leeuw”, post een van hen als bijschrift bij een foto van een Nederlandse jihadist die tijdens de strijd in Syrië om het leven kwam.9  Een ander post enkele maanden later:

"Het gevoel dat je dierbare je heeft achtergelaten in deze Dunya omdat hij zijn lichaam heeft opgeofferd voor de zaak van Allah (…). Het gemis wordt meer en meer terwijl je rouwperiode minder en minder wordt. De wederontmoeting in het Paradijs (…)"9

Het leven ná de dood lijkt bovendien als een belangrijk referentiepunt te dienen in het doen en laten van uitreizigers. Zo post een Nederlandse jihadiste in april 2017 een bericht waarin ze Nederlanders in haar online-netwerk de consequenties van ‘achteloosheid’ voor het leven in het hiernamaals duidelijk maakt door te wijzen op de continue nabijheid van de dood:

"Vrees Allaah (…) en leef niet in achteloosheid want bij Allaah (…) al zit je in Nederland zonder bommen etc ook jij zal de dood proeven."

De vrienden van uitreizigers
Zeven van de twaalf onderzochte accounts bevatten openbare informatie over vriendschappen die zijn aangegaan.

In veel gevallen was het mogelijk om op basis van openbare profielinformatie (naam, gedeelde foto’s, overige gedeelde persoonsinformatie) die Facebook-vrienden van Nederlandse uitreizigers verschaffen, hun geslacht en voertaal vast te stellen. Daarnaast bleek het mogelijk van een groot aantal van deze contacten enig inzicht te verkrijgen in andere persoonskenmerken, zoals leeftijd, thuissituatie en interesses.

Allereerst valt op dat Nederlandse uitreizigers een vrij strikte scheiding van sekse op hun Facebook-accounts lijken te hanteren; mannelijke uitreizigers leggen hoofdzakelijk contacten met mannen, vrouwelijke uitreizigers met vrouwen. Wat deze vrouwelijke en mannelijke Facebook-contacten van uitreizigers gemeen hebben, is dat ze overwegend Nederlandstalig zijn (65%).

Familie en andere Nederlanders
Uitreizigers gaan op Facebook voornamelijk vriendschappen aan met Nederlandstaligen. Deze zijn niet eenduidig te typeren. Het gaat om een groep Nederlandstaligen met diverse achtergronden, voor het overgrote deel afkomstig uit Nederland. Sommige contacten van uitreizigers geven aan schoolgaand te zijn, anderen zijn werkend. Sommigen van deze contacten hebben een gezin, anderen zeggen alleenstaand te zijn. Ze wonen verspreid door heel Nederland. In sommige gevallen blijken Facebook-contacten familieleden of jeugdvrienden te zijn, zo valt uit hun uitlatingen op te maken.

In andere gevallen lijken uitreizigers vooral bevriend te zijn met mensen met wie ze een duidelijke interesse in bepaalde thematiek delen, hetgeen blijkt uit uitlatingen en groepslidmaatschappen. Het gaat dan veelal om een gedeelde interesse in onderwerpen die in verband staan met het Islamitische geloof, zoals Islamitische liefdadigheid, Islamitische rituelen en de Islamitische geloofsleer.

Anderstalige vrienden
In mindere mate gaan uitreizigers vriendschappen aan met Arabischtaligen (18%) en Engelstaligen (6%). Van de Arabischtaligen geeft het grootste deel aan in Syrië of Irak te verblijven. Een veel kleiner deel zegt in Noord-Afrikaanse landen zoals Libië, Tunesië of Egypte te verblijven. Sommigen van hen plaatsen berichten en beeldmateriaal waaruit blijkt dat ze deelnemen aan de gewapende strijd of verblijven in conflictgebieden; ze posten bijvoorbeeld foto’s waarop gewapende mannen poseren of delen oorlogssituaties waarvan ze getuige zeggen te zijn. Het lijkt hier dus vooral te gaan om andere strijders – mogelijk medestrijders die deze uitreizigers in Syrië en Irak hebben ontmoet.

Het netwerk van de uitreizigers via Facebook-vriendschappen spreidt zich uit over de hele wereld. Sommige uitreizigers gaan – zij het sporadisch – vriendschappen aan met mensen die communiceren in uiteenlopende talen, zoals het Turks, Frans, Duits en Engels. De Engelstalige contacten van Nederlandse uitreizigers zeggen afkomstig te zijn uit Groot-Brittannië, de Verenigde Staten, Canada en Australië. Uit de communicatie met andere vriendschappen blijkt dat deze afkomstig zijn uit Aziatische landen, zoals de Filipijnen, Indonesië en Pakistan, of Afrikaanse landen, zoals Nigeria en Soedan.

Onderlinge contacten
Een klein deel van dit Nederlandse netwerk bestaat uit onderlinge contacten tussen de onderzochte Nederlandse uitreizigers. Zeven accounts bleken een contact op Facebook te zijn aangegaan met een of meerdere van de andere twaalf onderzochte accounts. Daarbij valt het op dat er ook onderlinge relaties bestaan tussen uitreizigers die gelieerd zijn aan verschillende jihadistische organisaties waarvan bekend is dat ze – ten tijde van dit onderzoek – vijandig tegenover elkaar staan.

tabel2
tabel3

Omvang en thematiek
De omvang van deze groepen loopt sterk uiteen; sommige groepen omvatten enkele honderden leden, andere groepen meer dan honderdduizend. Het zijn groepen waarin allerlei informatie over thematiek wordt gedeeld die betrekking heeft op de Islam, zoals Islamitische geneeskunde, Islamitische geloofszaken en Islamitische gewoonteleer. In enkele gevallen komt het voor dat uitreizigers lid zijn van groepen waar niet over de Islam wordt gesproken. Zo zijn twee aan IS gelieerde vrouwelijke uitreizigers lid van een Facebook-groep waarin thematiek met betrekking tot koken en bakken wordt besproken.

Conclusie
Voor deze studie is onderzocht hoe Nederlandse uitreizigers zich op Facebook gedragen. Daartoe zijn in mei 2017 de uitlatingen, vriendschappen en groepslidmaatschappen van een twaalftal Facebook-accounts van elf verschillende uitreizigers geanalyseerd.

Uit deze analyse blijkt dat de (open) gedragingen van uitreizigers op Facebeook verschillen. Sommigen gebruiken dit sociale medium om zich openlijk te uiten, anderen doen dit niet, maar gebruiken Facebook vooral om vriendschappen te sluiten of deel uit te maken van groepen.

De elf onderzochte Nederlandse uitreizigers hebben gemeen dat ze dit sociale medium, ook jaren na vertrek, hoofdzakelijk gebruiken om zich te richten op Nederland. Ze gaan vriendschappen aan met Nederlanders, ze informeren en uiten zich in het Nederlands en bespreken Nederlandse actualiteiten.

Deze uitkomst roept de vraag op wat de motieven van deze Nederlandse uitreizigers zijn om zich online op Nederland richten. Gericht vervolgonderzoek naar de motieven voor de online-gedragingen van jihadisten verdient dan ook aanbeveling. Kennis die voortkomt uit dergelijk onderzoek kan van grote waarde zijn voor het debat over de aanpak van online-jihadisme.

  • 1 a b Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid, Dreigingsbeeld Terrorisme Nederland 45, Ministerie van Veiligheid en Justitie, juni 2017.
  • 2Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst, Transformatie van het jihadisme in Nederland. Zwermdynamiek en nieuwe slagkracht, Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, 2014.
  • 3Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid. (2014). Actieprogramma Integrale Aanpak Jihadisme, Ministerie van Veiligheid en Justitie, 2014, pp. 22-23.
  • 4M. Bicker & B Fishman, ‘Hard Questions: How We Counter Terrorism’, Facebook Newsroom, 2017); en NOS. (2017). Overheden gaan strijd aan met online propaganda voor terrorisme, 2017.
  • 5Zie bijv.: A. Navest, M. de Koning & A. Moors, ‘Chatting about Marriage with female migrants to Syria, Agency beyond the victim versus activist paradigm’, Anthropology Today, jrg. 32, no. 2, april 2016; en P. Grol, D. Weggemans & E. Bakker, ‘De leefwereld en denkbeelden van Nederlandse en Belgische Syriëgangers’, Internationale Spectator, jrg. 68, no. 12, december 2014, pp. 14-19.
  • 6Zie: Nationale Terrorismelijst
  • 7Nota bene: niet alle data die in het kader van dit onderzoek zijn geanalyseerd konden door de onderzoekers worden gearchiveerd. De hoeveelheid data was daar simpelweg te groot voor. Dit onderzoek is daarom niet volledig te herhalen. De analyse die dit paper bevat is gebaseerd op een ‘momentopname’ die beide onderzoekers in mei 2017 maakten van de content die destijds werd aangetroffen.
  • 8De teksten van de posts, zoals hieronder weergegeven, zijn letterlijk overgenomen (dus inclusief mogelijke taalfouten).
  • 9 a b c Bericht gepost in maart 2017.
  • 10 a b Bericht gepost in april 2017.
  • 11Bericht gepost in augustus 2016.
  • 12Bericht gepost in maart 2016.
  • 13Bericht gepost in mei 2017.

Authors

Peter Grol
Onafhankelijk onderzoeker en als gastonderzoeker verbonden aan het Institute of Security and Global Affairs van de Universiteit Leiden
Arjen Brink
Studeerde Crisis and Security Management aan de Universiteit Leiden.