Europa als speelbal? Het is maar hoe je kijkt

Perspectief hangt af van waaruit je kijkt. We zien een afnemende mondiale invloed van de Verenigde Staten en een toenemende invloed van andere wereldspelers waardoor een multipolaire wereld ontstaat. Wat betekent dit voor Europa? Volgens Clingendael-onderzoeker Jan Rood zal Europa de komende decennia verdeeld en onmachtig zijn en een speelbal van wereldspelers1 .

Europa heeft zich ruim 70 jaar gekoesterd onder de veiligheidsparaplu van de Verenigde Staten en de NAVO. Dat stelde Europa in staat een enorme Europese gemeenschappelijke markt te ontwikkelen en grote stappen te zetten richting Europese eenwording. De dominantie van de VS werd als een gegeven beschouwd en de gedeelde normen en waarden waren lange tijd het cement tussen Europa en de VS, maar het maakte Europa lui en volgzaam ten aanzien van bijvoorbeeld buitenlandbeleid en defensie. Ook de suprematie van de dollar was voor Europa een gegeven. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie was de VS de hegemoon. Binnen de VS werd een hard neoliberaal beleid gevoerd en tegenover het buitenland een neoconservatieve machtspolitiek. Dit heeft geleid tot een financiële catastrofe en een aantal militaire fiasco’s waar ook Europa in werd meegetrokken. Het gedrag en beleid van president Trump is een uitvergroting van wat vooraf ging. Langzamerhand wordt duidelijk dat er tussen Europese en Amerikaanse denkbeelden over een wenselijke samenleving een oceaan van verschillen ligt. Trump helpt ons nu dit gegeven snel te onderkennen. Europa moet tegenwicht bieden aan de afbraak van internationale instellingen en verdragen, en opkomen tegen Amerikaanse chantage om een sanctiebeleid af te dwingen. Europa moet zijn eigen belangen verdedigen, zoals goede relaties met alle buren, mondiale vrijhandel en vrij internationaal betalingsverkeer. Wat Europa vooral niet wil, is een wereld waarin één speler zich als supermogendheid gedraagt.

De vraag is: kan dat?

Het verleden is een gegeven dat je kunt interpreteren en extrapoleren, maar de toekomst moet je maken. Dat is, en was althans uitgangspunt voor de westerse samenleving. Overwegend dat in de afgelopen 70 jaar Europa van een puinhoop, via de EGKS, de EEG en de EFTA is getransformeerd tot een EU met 28 welvarende lidstaten, moet je concluderen dat er met wat visie en doorzettingsvermogen veel mogelijk is gebleken. Toegegeven, het is nog niet af en het zal nooit af zijn. Er zijn veel veranderingen en bedreigingen, zowel binnen de EU als extern en die vragen om actief Europees beleid. Maar het lijkt niet op de toestand in het Europa van 1945. In plaats van te verzuchten dat Europa verdeeld en onmachtig is en dat het de speelbal zal zijn van de externe machten, lijkt het zinvoller om onze sterke en zwakke punten vast te stellen en te zorgen dat we één van de grote partijen op het wereldtoneel zijn en blijven.

Het blijft voor velen wennen, maar de schijnbare rust van de Koude Oorlog is voorbij en alles is anders geworden. De VS als idealistische NAVO-chef en wereldpolitieagent blijkt een onbetrouwbare partner met een voorkeur voor ‘powerplay’ en minachting voor diplomatie. China is een behoedzaam opererende grootmacht met een angstaanjagende visie op sociale controle. Israël is verworden tot een apartheidsstaat met totalitaire Arabische bondgenoten. In de ogen van bondgenoten van de Koude Oorlog is Rusland nu weer de grote onvoorspelbare boosdoener. De oude mechanismen voor wapen- en conflictbeheersing zijn verwaarloosd.

De combinatie van ‘the winner takes all’ en ‘leve het vredesdividend’ heeft de Unie groter gemaakt maar ook zwakker en onbestuurbaarder

Dat betekent dat Europa, en vooral de EU, onder druk staat om zijn zelfstandigheid te hervinden. Zoals de Europese Commissie het noemde: ‘strategische autonomie’ is vereist. Er blijkt in de EU draagvlak voor een gemeenschappelijk defensie en veiligheidsbeleid. Er is behoefte aan duidelijke EU-buitengrenzen en een EU-immigratiebeleid. Het is een Europees belang dat de Euro wordt versterkt en dat er een onafhankelijk internationaal betalingssysteem komt. De lidstaten zijn gebaat bij een constructief EU-buitenlandbeleid met steun aan multilaterale instellingen en vrijhandelsovereenkomsten. Mede door de druk van de omstandigheden worden nu op al deze gebieden initiatieven ontwikkeld en wordt concreet vooruitgang geboekt.

Is Europa verdeeld? Ja, er zijn tussen de 28 lidstaten grote verschillen van inzicht over Europese wetten, organisaties en gedeelde normen en waarden. De EU wordt geconfronteerd met een zee van problemen, waaronder de problemen van haar eigen lidstaten. Denk aan zaken als corruptie en nationalisme, gebrek aan solidariteit met EU partners en minachting voor de rechtsstaat en trias politica. De gulzigheid waarmee de EU en NAVO na 1990 gestreefd hebben naar maximale toetreding van nieuwe lidstaten op basis van gelijkwaardigheid, is bepaald geen zegen geweest voor de Unie. De combinatie van ‘the winner takes all’ en ‘leve het vredesdividend’ heeft de Unie groter gemaakt maar ook zwakker en onbestuurbaarder. Een paar cijfers: de 6 grootste EU lidstaten hebben 70% van de bevolking en 72% van het BNP van de Unie, de 22 kleinere landen hebben dus samen 30% van de bevolking en 28% van het BNP. President Macron suggereerde al eens dat een EU van concentrische cirkels een oplossing zou kunnen zijn voor de fundamentele ongelijkheid tussen de 28 leden. Ook een EU van twee snelheden of een systeem van kernlidstaten en geassocieerde lidstaten kan een oplossing zijn. Waar het om gaat is dat een sterke kern van gelijkgestemden ontstaat, met een gedeelde visie op de belangrijkste beleidsterreinen; dat gaat veel verder dan een gemeenschappelijke markt. Dat proces van aanpassingen is permanent aan de gang en, ook al zal het wellicht nog jaren duren, het zal een sterkere Europese Unie opleveren.

Ten opzichte van de overige mondiale spelers hebben wij in Europa een samenleving die het verdedigen waard is, maar ook een samenleving die internationaal serieus wordt genomen en zal blijven mee tellen

Ondertussen worden er wel initiatieven genomen en plannen ontwikkeld en uitgevoerd, zoals bij de immigratieproblematiek. De EU probeert unanimiteit te krijgen over ‘harde buitengrenzen’, over een EU grensbewakingssyteem, over immigratieprocedures, over de verdeling van emigranten over EU-landen. Daarnaast wordt er studie gedaan naar de mogelijke demografische ontwikkeling in EU-landen en de consequenties daarvan en wordt er beleid ontwikkeld om in landen van origine de toestroom naar de EU te beperken. De Europese burger moet overtuigd worden dat er duidelijke grenzen zijn en dat immigratie een gecontroleerd proces wordt. Dat kost tijd maar het kan lukken. Ook een kritische en terughoudende Europese houding ten aanzien van betrokkenheid bij gewapende interventies en regime change in de omringende landen kan vluchtelingen stromen beperken. Dat vereist een autonome EU buitenland- en veiligheidspolitiek. Om interne immigratie te reguleren wordt gezocht naar regelgeving ten aanzien van arbeidsmarkten. Op het gebied van gemeenschappelijke defensie zijn concrete Europese samenwerkingsprojecten opgestart. Op het gebied van buitenlandse handel worden nieuwe handelsovereenkomsten onderhandeld en afgesloten. De macht van Amerikaanse monopolistische bedrijven in de EU wordt beperkt en regels worden vastgesteld voor buitenlandse overname van, of deelname in sleutelindustrieën. Initiatieven worden ontplooid om aan te sluiten aan het Chinese ‘One Belt One Road’ programma en nog heel veel meer. 

Zoals gezegd: de één ziet verdeeldheid, lethargie en onmacht, en de ander ziet grote kansen voor de Europese Unie in snel veranderende mondiale verhoudingen. Ten opzichte van de overige mondiale spelers hebben wij in Europa een samenleving die het verdedigen waard is, maar ook een samenleving die internationaal serieus wordt genomen en zal blijven mee tellen. Terwijl de EU zich aanpast aan de nieuwe verhoudingen, zullen de andere mondiale spelers ook hun aanpassingsproblemen hebben en ervaren dat zaken als groei, macht en politieke stabiliteit niet lineair verlopen maar cyclisch en onvoorspelbaar. De boodschap is: Europa, opgepast, in alle chaos is er veel te verliezen, maar ook veel te winnen!

Deze opinie is een reactie op het artikel: “Een verdeeld en onmachtig Europa als speelbal, dat is het perspectief” van Jan Rood, gepubliceerd in het FD en de Clingendael Spectator.

• 1'Een verdeeld en onmachtig Europa als speelbal', Jan Rood, Clingendael Spectator (17 september 2018).