EP2019: Eurosceptische tsunami of loos alarm?

De tijd dat de verkiezingen voor het Europees Parlement tweede-orde verkiezingen waren, ligt achter ons. De Europese Parlementsverkiezingen zijn getransformeerd in verkiezingen over de toekomst van de Europese Unie. Wacht de EU een eurosceptische vloedgolf van nationaal-populisten?

Er is iets raars aan de hand met de prognoses voor de Europese verkiezingen. De meest dominante voorspelling is de volgende: er zou een eurosceptische tsunami op komst zijn die de Europese Unie op haar grondvesten doet schudden. Alarmisten als Guy Verhofstadt en George Soros hebben gezegd: het is nu of nooit voor de Europese Unie.1  Volgens Soros kan ‘de EU eindigen zoals de Sovjet-Unie. De nationaal-populisten moeten verslagen worden, anders dreigt de Europese Unie in te storten. ‘Als de eurofielen het tij willen keren, moeten ze de slapende pro-Europese meerderheid wakker schudden’.2          

De Franse cultfilosoof Bernard-Henri Lévy trekt zelfs heel Europa door met een theaterstuk (Looking For Europe) waarmee hij Europeanen wil wakker schudden tegen de bedreigingen van het Europees project. Eerder schreef ‘BHL’ met een reeks andere Europese schrijvers - van Salman Rushdie tot Milan Kundera -, een manifest dat in NRC Handelsblad gepubliceerd werd: Lui Europa, sta op en verdedig je vrijheid! ‘We hebben geen keuze meer. Als het populisme aan de poort rammelt, moeten we pal voor Europa staan, of te gronde gaan. (…) En tegen de volksopruiers die van Parijs tot Rome, van Dresden tot Barcelona, Budapest, Wenen en Warschau met het vuur van onze vrijheid spelen, moeten we nu in opperste nood de noodklok luiden’.3

Alarmistische toon  
Ook president Macron hanteert in zijn brief aan alle Europese burgers een alarmistische toon: "Over enkele weken zullen de Europese verkiezingen beslissend zijn voor de toekomst van ons continent. Nooit eerder sinds de Tweede Wereldoorlog is Europa zo noodzakelijk geweest. En toch was Europa nog nooit zo in gevaar." Hij wijst daarbij naar de Brexit als symbool van de crisis van Europa, en stelt dat we moeten standhouden tegen ‘de manipulaties van het nationalistisch isolationisme, dat ons niets te bieden heeft’.4            

Ook de zogenaamde eurosceptici zelf zien deze Europese verkiezingen als een cruciale strijd om de toekomst van Europa. Matteo Salvini (de Italiaanse populistische vicepremier) en Steve Bannon (de gewezen populisme-adviseur van de Amerikaanse president Trump) hebben zich als doel gesteld de EU-sceptische nationaal-populistische partijen en bewegingen te verenigen, om zo de grootste partijgroepering te worden in het nieuwe Europees Parlement.

De cijfermatige prognose, gebaseerd op nationale peilingen, laat allesbehalve een Europese Unie-ondermijnende tsunami van nationaal-populisten zien      

Op een bijeenkomst in Parijs (28 februari 2019) tekenden andere afgevaardigden van eurosceptische partijen uit Frankrijk, Polen,Tsjechië, het Verenigd Koninkrijk, Nederland, België, Italië, Bulgarije, Letland en Finland, waaronder FvD-leider Thierry Baudet, een intentieverklaring om na de Europese Parlementsverkiezingen op 23 mei 2019 een groot eurosceptisch blok te gaan vormen met eurokritische partijen uit heel Europa. Doel is om de vorming van een Europese superstaat te stoppen. Baudet: ‘Tot nu toe waren de eurosceptische krachten in Brussel hopeloos verdeeld. Daardoor lukte het de fanatici - Verhofstadt, Juncker, Timmermans - om alsmaar meer macht te centraliseren en de nationale staten te ondermijnen. Na 23 mei moeten we de handen ineen slaan en ‘blokkerende minderheden’ vormen. Voor het eerst bestaat er nu een kans dat we niet alsmaar ‘meer EU’ krijgen, maar minder.’5          

Deze prognose voorspelt een felle tweestrijd tussen nationaal-populisten en pro-Europeanen, alsof het om de meerderheid van de zetels in het Europees Parlement zou gaan en daarmee om de bepaling van de toekomstkoers van Europa.

Een genuanceerde prognose         
Tegenover deze vooruitblik van een eurosceptische vloedgolf tegen de bestaande Europese Unie staat een ander beeld, namelijk de prognoses van electoraal onderzoekers. Wie naar hun voorspelling van de Europese verkiezingen kijkt, ziet een koele, nuchtere cijfermatige prognose. Een veel minder verhit en opgewonden beeld.        

Laten we de laatste zetelprojectie voor het Europees Parlement nemen, die het EP zelf op 1 maart naar buiten heeft gebracht, en die is gebaseerd op een dwarsdoorsnede van nationale peilingen.6  Daaruit komt naar voren dat de ‘Grote Coalitie’ van christendemocraten en sociaaldemocraten aanzienlijk verlies maakt – de christendemocratische EPP van 217 naar 181; de S&D groep van 186 naar 135- en vermoedelijk haar meerderheid kwijtraakt. Dat betekent dat deze Coalitie aangewezen zal raken op de Liberalen (ALDE), die op winst staan (van 68 naar 75), of op de Groenen (van 52 naar 47).

Interessant in het kader van deze bijdrage is hoe de prognose eruit ziet voor de eurosceptische, rechts-populistische en nationaal-conservatieve partijen die in het huidige EP verdeeld zijn over zeker drie partijformaties. De ECR-groep, waar onder andere de Britse Conservative Party, en de Nederlandse ChristenUnie en SGP deel van uitmaken, (nu 75 zetels) zou zakken naar 46 zetels, vooral als gevolg van de Brexit (het verlies van de Britse Conservatieven). De ENF-groep van rechts-populistische en extreemrechtse partijen, waar onder andere de PVV en Lega Nord inzitten, (nu 37 zetels) zou 59 zetels krijgen, een zekere winst. De EFDD-groep, waar onder andere de Italiaanse vijfsterrenbeweging en de Duitse AfD deel van uitmaken, zou ongeveer gelijk blijven (van 42 naar 39).       

Deze cijfermatige prognose, gebaseerd op nationale peilingen, laat dus allesbehalve een Europese Unie-ondermijnende tsunami van nationaal-populisten zien. Geen ‘Nationale Internationale’ die de Brusselse instellingen ineen zal doen storten. Wel een duidelijk verlies van het Brusselse Europa-establishment, plus een zekere winst voor de nationaal-populisten, maar niet in alarmistische proporties.         

Het Brexit-effect
Dat heeft veel te maken met het Brexit-effect dat met name aan de rechterkant van het EP slechtoffers maakt: het vertrek van de Tories en van UKIP. Ook speelt mee dat rechts-populisten in de Europese ‘tweede-orde-verkiezingen' traditioneel hoger scoren dan nationaal en in 2014 hoge pieken reeds bereikt hebben, zoals de PVV in Nederland of Le Pen in Frankrijk. “There is some evidence that the EU-sceptical spectrum will retain the same (high) level of seats – slightly more than 20 per cent – in the European Parliament after the elections and will not increase it”. 7            

Er is nog een ander belangrijk Brexit-shockeffect. Men had kunnen verwachten dat het politiek tij voor de anti-EU partijen zou zijn verlopen. Dat door de politieke chaos en de te verwachten economische chaos die de Brexit meer en meer zichtbaar in het Verenigd Koninkrijk heeft aangericht, de electorale populariteit van Brexit-bewonderende exit-partijen zou zijn gedaald. Daarvan blijkt weinig, en dat heeft te maken met een belangrijke verandering van de Europese strategie van eurosceptische, nationaal- populistische partijen. Juist als gevolg van de chaotische Brexit zijn de populisten van hun exit-geloof afgevallen. Niet langer dringt Le Pen in Frankrijk op de Frexit aan; niet langer is de Lega van Salvini sinds haar regeringsdeelname een voorstander van een Italiaanse exit uit de EU of de euro.8     

Daar waar partijleider Baudet op het nexit-standpunt bleef staan, keerde Eerste Kamer-lijsttrekker Otten van FvD zich juist tegen een Nederlandse uittreding uit de EU      

Symbolisch voor deze strategie-shift was ook de verwarring in kringen van Forum voor Democratie tijdens de campagne voor de Provinciale Statenverkiezingen. Daar waar partijleider Baudet op het nexit-standpunt bleef staan, keerde Eerste Kamer-lijsttrekker Otten van FvD zich juist tegen een Nederlandse uittreding uit de EU.           

In plaats van te koersen op een uittreding uit de Europese Unie, streven de nationaal-populistische partijen en bewegingen nu een hervorming van de EU van binnenuit na. Zij hebben een transformatie ondergaan van hard euroscepticisme ( een frontale anti-EU koers) naar zogenaamd soft euroscepticisme (EU-kritiek). Ze verzetten zich niet meer openlijk tegen EU-lidmaatschap, maar keren zich wel tegen het Europees migratiebeleid en het Euro-beleid. In plaats van verdere Europese integratie te bepleiten, zijn zij juist voorstander van minder integratie, ten gunste van herstelde nationale soevereiniteit. Dit maakt dat de nationaal-populistische partijen minder door Brexit zijn ‘geraakt’ dan sommigen hadden voorspeld, en toch op zekere winst staan waar het gaat om de zetelverdeling in het EP.

Drie Eurosceptische scenario’s
Volgens SWP-onderzoekers hangt alles af van de mate van samenwerking tussen de diverse EU-kritische, rechts-populistische, nationaal-conservatieve en extreem-rechtse partijen of zij erin zullen slagen substantiële invloed te gaan uitoefenen in het nieuwe EP. Zij zullen daarvoor hun huidige spreekwoordelijke versplintering en fragmentatie moeten zien te overwinnen.9           

De SWP schetst drie verschillende scenario’s hoe dit zou kunnen aflopen. In het eerste scenario zou er niets veranderen aan de huidige status quo. De nationaal-populisten blijven verdeeld naar mate van hun anti-migratie of anti-EU gezindheid. SWP verwacht dat de Brexit sowieso roet in het eten van dit scenario gooit. Door het vertrek van UKIP en de Britse Conservatieven zal er alleen al parlementair-rekenkundig (een erkende groep in het EP kent een minimaal aantal leden) een hergroepering moeten plaatsvinden.          

Daarom het tweede scenario: daarin hergroepeert het EU-kritische kamp zich in twee formaties. De EFDD groep verdwijnt. Over blijven de meer gematigde EU-sceptische, liberaal-economische ECR-groep aan de ene kant; en ENF, die de meer radicaal eurokritische (exit), anti-migratie en anti-globaliseringspartijen verzamelt: een tweedeling tussen meer gematigden en meer radicalen.   

Het derde scenario is het Salvini/Bannon-droomscenario: het formeren van één gezamenlijke groep, met daarin alle smaken euro-kritische partijen, en – als het aan hen ligt – ook de Fidesz-partij van Viktor Orbán. Alleen in dit geval zouden de nationaal-populisten een grote stem in het nieuwe EP krijgen, en wel als een-na-grootste fractie, met ca. 140 zetels. De SWP acht dit evenwel een zeer onwaarschijnlijk scenario. De verschillen in conservatief-rechts-populistische hoek zouden onoverbrugbaar zijn.         

Een teken daarvan is dat de Nederlandse ChristenUnie (die deel uitmaakt van ECR) al aangekondigd heeft Forum voor Democratie van Thierry Baudet toegang tot de ECR te willen ontzeggen. ChristenUnie en Orbán? ChristenUnie en Le Pen? Het laat zien hoe groot de verschillen zijn tussen meer gematigde euro-critici en nexit-protagonisten. Men kan hoe dan ook stellen: ‘how united or disunited the EU-sceptics are will have fundamental consequences for the future of the European integration project’.

De tijd dat de verkiezingen voor het Europees Parlement tweede-orde verkiezingen waren, ligt achter ons.

Europese verkiezingen relevant?
Duidelijk is dat de komende Europese Verkiezingen in een andere sleutel staan. De tijd dat de verkiezingen voor het Europees Parlement tweede-orde verkiezingen waren, ligt achter ons. Premier Rutte zag het dan ook fout toen hij een tijdje geleden in het Tv-programma Buitenhof zei dat hij de aanstaande Europese verkiezingen ‘niet zo relevant’ vond, omdat de macht bij de nationale verkiezingen zou liggen. Dan moet hij zijn collega Macron, en zijn aanstaande collega ‘AKK’, eens vragen waarom zij in het kader van de Europese verkiezingen hun ‘brieven aan alle burgers van Europa’ schreven, in alle talen die Europa zo’n beetje spreekt.            

Rutte heeft gelijk dat het Europees Parlement niet de machtigste en meest relevante (f)actor in de wereld is, maar ziet over het hoofd dat de Europese Parlementsverkiezingen zijn getransformeerd in (algemene) Europese verkiezingen, verkiezingen over de toekomst van de Europese Unie. Vandaar de brieven van Macron en AKK. Vandaar het opgeklopte campagneframe van een tweestrijd tussen pro-Europeanen versus nationaal-populisten.            

In deze tijd van politieke onzekerheid, interne en externe druk van het populisme (Brexit, Trump, Orban, Salvini, PiS) en geopolitiek zwaar weer zijn Europese verkiezingen een belangrijke graadmeter geworden. Het zijn verkiezingen over de koers en richting van de Europese Unie, zowel voor de Brusselse instituties als voor de nationale lidstaten.  

De strijd tussen nationaal-populisme en EU-establishment beperkt zich immers niet tot het Europees Parlement, maar treedt geheel en al buiten die oevers. Het is in veel landen ook de interne politieke krachtmeting, met name in Frankrijk, waar de nationaal-populisten van Le Pen electoraal bijna net zo sterk staan als de LREM-partij van Macron (nog verder gecompliceerd door de revolte van de Gele Hesjes). Macron’s brief aan de Europese burgers is dus ook een brief aan zijn eigen burgers.           

Verder is die strijd tussen nationaal-populisten (anti-migratie, pro-soevereiniteit) en liberale pro-Europeanen ook juist een splijtzwam binnen de EU tussen de lidstaten: de Italiaanse regering met links en rechts-populisten, Oost-Europa met nationaal-populistische regeringsleiders versus met name Macron (en in mindere mate Merkel). Salvini, PiS en Orbán ambiëren zelfs tegenover de Frans-Duitse as een alternatieve Pools-Hongaars-Italiaanse as te positioneren.10          

Conclusie
Nog een laatste observatie tot slot. Een zwart/wit-campagneframe – je bent 100% pro Europa of 100% kritisch tegen de huidige EU – is (potentieel) electoraal gunstig voor de pro-Europese vleugel (Macron, Verhofstadt) en voor de vleugel van de nationaal-populisten.        

Zo’n sterk gepolariseerde verkiezingsstrijd is echter juist ongunstig voor wat er over is van de volkspartijen van het midden, die juist existentieel bedreigd worden door deze nieuwe cleavage van kosmopolieten versus nationalisten, protectionisme versus liberale openheid. 

Deze scheidslijn doorklieft met name de Duitse christendemocratie, waar de CDU-vleugel van Merkel dichterbij Macron staat, maar de Beierse CSU in Victor Orbán een bondgenoot ziet. Niet voor niets positioneerde de brief van Merkels opvolgster, AKK, - een reactie op de Europa-brief van Macron – Duitsland in het midden tussen Europese integrationalisten en nationaal-populisten: ‘Bij de aanstaande verkiezingen voor het Europees Parlement kan het niet alleen daarom gaan de onvolkomen status quo van de huidige Europese Unie tegen de verwijten en kritiek van de Populisten te verdedigen. De vraag ‘ben je voor of tegen Europa?‘ houdt de meeste burger helemaal niet bezig.‘ (vertaling, RC).11           

Zoveel is zeker: de aanstaande Europese verkiezingen zullen, anders dan de alarmisten menen, de EU niet ineen doen storten, geen eurosceptische tsunami door de straten van de Europawijk in Brussel te zien geven. Deze verkiezingen zullen wel getekend worden door de fundamentele veranderingen die zich overal in het naoorlogs partijensysteem voordoen (fragmentatie, erosie van de volkspartijen) en door het geopolitieke tumult (zoals de opmars van China) waarin Europa is terecht gekomen.12

• 1 Guy Verhofstadt, ‘’Het is best mogelijk dat de Europese Unie implodeert’, Knack, 19-12-2018
• 2George Soros, How To Save Europe, Project Syndicate, 29 mei 2018
• 3‘Lui Europa, sta op en verdedig je vrijheid’ (manifest), NRC Handelsblad, 25 januari 2019.
• 4Emmanuel Macron, Voor de Vernieuwing van Europa, 4 maart 2019 (brief aan de burgers van Europa, Nederlandse versie)
• 5‘FVD bouwt eurosceptische alliantie om Timmermans en Verhofstadt te stoppen’, FVD website, 28-2-2019
• 6New seat projections for the next European Parliament, Press Releases, 01-03-2019
• 7Nicolai von Ondarza & Felix Schenuit, “Shadows over the European Elections” Stiftung Wissenschaft und Politik, 11-2018
• 8Nicolai von Ondarza, ‘’EU-Skeptiker ändern ihre Strategie", DW, 13-3-2019
• 9SWP, Shadows over the European Elections. Three Scenarios for EU-sceptical Parties after the 2019 Elections, November 2018. Nicolai von Ondarza/Felix Schenuit
• 10Luuk van Middelaar, ‘EU: United we fall, divided we stand?’, ING Economics, 11 maart 2019
• 11Annegret Kramp-Karrenbauer, ‚‘Europa Richtig Machen‘, cdu.de
• 12René Cuperus, Claire Dhéret, Stefan Kok, Cathelijn Padberg, Fabian Zuleeg, ‘The European Council’s Strategic Agenda. Setting the EU’s political priorities’, Clingendael Report, January 2019