De Russische oligarch die zich tegen Poetin keerde
Books & Movies Geopolitics & Global Order

De Russische oligarch die zich tegen Poetin keerde

20 Nov 2019 - 15:52
Photo: Mikhail Khodorkovsky tijdens zijn juridisch proces. © IDFA
Back to archive
Author(s):

Onlangs tipte de Clingendael Spectator een aantal documentaires van het International Documentary Filmfestival Amsterdam (IDFA) die een persoonlijke blik werpen op fenomenen uit de wereldpolitiek. Een bijzondere toevoeging aan deze lijst is de documentaire Citizen K, waarin de Russische oligarch Mikhail Khodorkovsky zich na tien jaar opsluiting in een Siberische gevangenis onverwachts ontpopt als voorvechter van de anti-Poetin beweging.

De Amerikaanse regisseur Alex Gibney is naar eigen zeggen geen Rusland expert, maar heeft een goed oog voor macht en de manier waarop het misbruik ervan zich manifesteert. Zijn versie van het verhaal van Khodorkovsky gaat hierdoor niet alleen over de opkomst en val van een van de rijkste Russische oligarchen, maar laat op ondubbelzinnige wijze zien hoe potentiële rivalen de kop in worden gedrukt in Poetins Rusland.

Vanuit een reeks interviews met Khodorkovsky en aangevuld met commentaar van vooraanstaande journalisten, wordt zowel over zijn persoonlijke verhaal als het turbulente Rusland waarin de oligarch opbloeide verteld. Het is duidelijk dat het productieteam grondig onderzoek heeft gedaan om de beide verhaallijnen met indrukwekkende archiefbeelden vorm te geven.

Citizen K is niet bepaald een klassiek verhaal van goed tegen kwaad. Veel van Ruslands oligarchen kwamen op met het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991. De val van het communistische systeem introduceerde een periode omschreven als “gangster kapitalisme”, waarin uiteindelijk zeven oligarchen op omstreden wijze vijftig procent van de Russische economie in handen wisten te krijgen. Khodorkovsky is een van hen.

Tekenend voor zijn omstreden reputatie is wellicht de moord op een burgemeester die zich kritisch uitliet over de handelswijze van Khodorkovsky. Nog altijd is hij verdachte in de zaak en woont daarom nu noodgedwongen in Londen.

Hoewel een sterk leider, bleek Poetin al snel minder enthousiast te zijn voor democratie dan de oligarchen hadden gehoopt

De reden dat Khodorkovsky uiteindelijk naar Siberië wordt gestuurd heeft daarentegen alles te maken met zijn toenemende kritiek op de autoritaire politiek van president Poetin. Poetin was eerder met steun van oligarchen naar voren geschoven als de opvolger van president Boris Yeltsin. Hoewel een sterk leider, bleek hij al snel minder enthousiast te zijn voor democratie dan de oligarchen hadden gehoopt.

Meer transparantie en politieke vrijheid zijn goed voor de zaken; in die zin zat er een sterk eigenbelang in Khodorkovskys kritiek op Poetin. Ook is zijn eigen weg naar de top niet bepaald transparant verlopen, waarin vriendjespolitiek en de agressieve overname van voormalige Russische staatsbedrijven centraal stonden.

Dit roept de vraag op of Khodorkovsky niet gewoon een verliezer is geworden in het sluwe spel om de herverdeling van macht in het nieuwe Rusland. Eenmaal in een slechte positie omarmt hij democratische idealen die hij in zijn eigen opmars nog aan zijn laars lapte.

Toch kantelt het beeld van Khodorkovsky wanneer hij tegen het einde van zijn gevangenisstraf direct nogmaals veroordeeld wordt voor de diefstal van 350 miljoen liter olie. Een aanklacht zó ongeloofwaardig dat het op bijna komische wijze openbaart hoe ver de Russische regering gaat om politieke rivalen te ondermijnen. In de ogen van politiek betrokken Russen wordt Khodorkovsky een martelaar voor de anti-Poetin beweging.

Tien jaar opsluiting in Siberië lijkt Khodorkovsky een vastberaden en opvallend kalme strijdvaardigheid te hebben opgeleverd

Na zijn plotselinge vrijlating in 2013, rondom de Olympische Spelen in Sochi in 2014 bleef Khodorkovsky zich van buiten Rusland inzetten voor politieke vrijheid in zijn thuisland. Aanslagen zoals die op de Russische dubbelspion Sergei Skripal in het Engelse plaatsje Salisbury laten zien dat dit niet zonder risico is. Toch lijkt tien jaar opsluiting in Siberië hem een vastberaden en opvallend kalme strijdvaardigheid te hebben opgeleverd.

Khodorkovsky is geen onomstreden figuur, maar draagt wel een bepaalde morele autoriteit wanneer hij in gesprek is met regisseur Gibney. Met enige afstand van zijn eigen leed weet hij glimlachend te reflecteren op de opzichtigheid van machtsmisbruik en onrecht in Rusland.

Citizen K krijgt niet alleen diepgang door Khodorkovsky niet als onbetwiste held te presenteren, maar ook door zijn verhaal te plaatsen in een breder kader van de rol die Rusland in de wereld is komen te spelen. De documentaire biedt een unieke inkijk in de machtsspelletjes van Poetin door de ogen van iemand wiens leven erdoor bepaald is.

“Ik ben verre van een ideaal persoon, maar ik ben een persoon met idealen” sprak Khodorkovsky toen hij voor de tweede keer veroordeeld werd. Het Rusland onder Poetin is niet de vrije en open democratie geworden waarop vooraf werd gehoopt. Gaande de documentaire dringt door dat de oligarch zich daadwerkelijk heeft gekeerd tegen het huidige Rusland dat hij zelf mede gecreëerd heeft.

Misschien is het juist het feit dat hij de schaduwkant van macht van dichtbij heeft ervaren waardoor hij nu zijn leven op het spel zet om het tij te keren in zijn thuisland.

Authors

Tom de Groot
Former junior editor at the Clingendael Spectator