Amerikaanse inlichtingendiensten en de Russische invasie

Dat Amerikaanse inlichtingendiensten in de maand voor de invasie in Oekraïne de Russische plannen onthulden, is ongebruikelijk volgens inlichtingenexpert Ben de Jong. In hoeverre was deze aanpak effectief? En heeft het de reputatie van de diensten na de Irakoorlog verbeterd?

Begin februari 2022, drie weken voor de Russische invasie van Oekraïne op 24 februari, bracht de Amerikaanse regering een bericht naar buiten over een door Moskou geplande deceptie-operatie. Het doel van de operatie was de suggestie te wekken dat Oekraïense militairen een aanval hadden uitgevoerd op Russisch sprekende burgers in het oosten van het land of op Russisch grondgebied.

Een incident zou in scène worden gezet dat als voorwendsel voor Moskou kon dienen om de vijandelijkheden tegen Oekraïne te starten. Een woordvoerder van het Pentagon gaf ronduit exotische details van de geplande operatie: “We believe that Russia would produce a very graphic propaganda video, which would include corpses and actors that would be depicting mourners and images of destroyed locations, as well as military equipment at the hands of Ukraine or the West, even to the point where some of this equipment would be made to look like it was Western-supplied.”1

Deze enscenering diende ertoe een schijn van werkelijkheid te verlenen aan de Russische claims dat in Oekraïne een “genocide” op Russisch sprekenden plaatsvindt. Het was een typische ‘false flag’-operatie, die als doel heeft een tegenstander de schuld van bijvoorbeeld een gewelddaad in de schoenen te schuiven terwijl men die in werkelijkheid zelf heeft uitgevoerd.

Volgens The Washington Post – die zich baseerde op anonieme bronnen bij de Amerikaanse overheid – speelden Russische inlichtingendiensten een belangrijke rol bij de geplande operatie en waren de deelnemers van de geplande “gruweldaad” al benaderd.

In de aanloop naar de oorlog gebruikte de Russische overheid de term ‘genocide’ sowieso veelvuldig om de intenties van de Oekraïense regering onder president Volodymyr Zelensky jegens etnisch Russen in eigen land aan te duiden. Bewijzen voor zulke zware beschuldigingen voerde Moskou niet aan; daartoe diende de geplande false flag-operatie. Na de bekendmaking door Amerikaanse media bleef de operatie overigens achterwege.2

Desinformatie op voorhand ontzenuwen
Wat was hier aan de hand? Dat Russische inlichtingendiensten van plan waren deze operatie op te zetten was op zich niets bijzonders. Een dergelijke operatie is immers een beproefde vorm van desinformatie. Het verspreiden daarvan heeft als doel westerse landen en hun bondgenoten – in het bijzonder natuurlijk de Verenigde Staten – publiekelijk een slechte naam te bezorgen of propagandistisch op het verkeerde been te zetten. Deze praktijk werd al tijdens de Koude Oorlog door de KGB (de geheime dienst van de Sovjet-Unie) en zijn voorgangers enthousiast beoefend.3

Washington wilde propaganda en leugens uit Moskou beslist geen vrij baan geven zoals in het verleden vaak is gebeurd

Bijzonder aan het bericht over de Russische operatie was dat de Amerikaanse regering onder president Joe Biden besloot om het nieuws naar buiten te brengen. Daarmee poogde men Russische desinformatie op voorhand te ontkrachten en de operatie te neutraliseren.

Washington wilde propaganda en leugens uit Moskou beslist geen vrij baan geven zoals in het verleden vaak is gebeurd. Daarnaast wilde de regering de bevolking in zowel eigen land als daarbuiten duidelijk maken welke agressieve plannen in Moskou werden beraamd.

De gang van zaken aan westerse kant omtrent de annexatie van de Krim door Rusland in 2014 was een voorbeeld van hoe het niet moest gaan. Na de verschijning van de ‘little green men’4  op de Krim barstte in westerse media een discussie los over de vraag of dit nu echt Russische militairen waren of niet.

Dit kwam deels ook doordat journalisten zich vaak niet bewust waren van de Russische neiging om desinformatie en deceptie in te zetten.5  Na aanvankelijke ontkenningen van Russische zijde gaf Vladimir Poetin later toe dat het hier om reguliere Russische eenheden ging.

De berichten over de false flag-operatie passen in een lange reeks bekendmakingen aan de vooravond van de oorlog tegen Oekraïne, waarbij de Amerikaanse overheid informatie naar buiten bracht over Russische ondermijnende operaties en de intentie van Poetin om tot een volwaardige oorlog over te gaan.

Zo kwam het Witte Huis medio januari 2022 met het bericht dat Rusland saboteurs naar Oekraïne had gestuurd die waren getraind in operaties in een stedelijke omgeving en in het omgaan met explosieven.6  Het doel van de operatie was volgens Washington om deze saboteurs een incident te laten fabriceren dat voor president Poetin als aanleiding kon dienen voor het openen van de aanval.

Ook de Britse regering liet van zich horen. Londen liet bijvoorbeeld een maand voor het begin van de Russische invasie al weten dat het Kremlin kandidaten had geselecteerd voor een mogelijke pro-Russische marionettenregering in Oekraïne. Deze regering zou na een machtsovername in Kiev door het Russische leger worden geïnstalleerd. Enkelen van de betrokken personen werden in een Britse officiële verklaring zelfs met naam en toenaam genoemd.7

Bronnen van de inlichtingendiensten
Dergelijke uitspraken van Amerikaanse en Britse woordvoerders waren hoogstwaarschijnlijk gebaseerd op informatie afkomstig van de eigen inlichtingendiensten. In het geval van de Amerikanen gaat het dan om de interceptiedienst NSA en mogelijk ook de buitenlandse inlichtingendienst CIA.

De NSA is primair verantwoordelijk voor signals intelligence (Sigint), ofwel verbindingsinlichtingen. De CIA richt zich met name op human intelligence (Humint), ofwel inlichtingen afkomstig van menselijke bronnen. Gezien de nauwe samenwerking tussen de Amerikanen en Britten op inlichtingengebied ligt het voor de hand dat de Britse interceptiedienst GCHQ bij dit alles ook een rol van betekenis heeft gespeeld.

Opvallend aan de openbaarmaking door de Amerikaanse en Britse regeringen van de Russische intenties en operaties betreffende Oekraïne was dat ze geen bewijzen leverden

De Amerikanen en Britten zullen daarnaast ongetwijfeld open bronnen, zoals Russische sociale media, nauwlettend hebben gevolgd en deze afgezocht naar aanwijzingen voor mogelijke oorlogsvoorbereidingen.

Opvallend aan de openbaarmaking door de Amerikaanse en Britse regeringen van de Russische intenties en operaties betreffende Oekraïne was dat ze geen bewijzen leverden. Luchtfoto’s van de Russische troepenconcentraties aan de Oekraïense grens, gemaakt door commerciële satellieten, waren voor de media verkrijgbaar, maar die zeggen alleen iets over de slagkracht (‘capabilities’) van het Kremlin, niet over zijn intenties.

Het ontbreken van bewijzen voor de beschuldigingen van Washington en Londen is begrijpelijk omdat het hier om inlichtingenbronnen gaat waarvan de precieze aard en werkwijze geheim moeten blijven. Hoewel van Poetin wordt gezegd dat hij om veiligheidsredenen geen gebruik maakt van digitale communicatie, is het goed mogelijk dat berichten van ondergeschikten, bijvoorbeeld in de Russische legertop, door de NSA zijn onderschept.

Een kleine drie jaar geleden berichtten de Amerikaanse media dat een menselijke bron die toegang had tot de directe omgeving van Poetin in alle haast door de CIA uit Moskou was geëxfiltreerd

Dat er ook een menselijke bron zou zijn die direct of indirect toegang heeft tot Poetins naaste omgeving lijkt twijfelachtig. Vanwege het zeer strikte veiligheidsregime in Moskou was het tijdens de Koude Oorlog al buitengewoon lastig voor een organisatie als de CIA om daar contact te onderhouden met een menselijke bron (agent).8  Voor de betrokken persoon is het bovendien levensgevaarlijk. Er lijkt geen reden te veronderstellen dat het nu anders is.

Dit wil niet zeggen dat het onmogelijk is. Een kleine drie jaar geleden berichtten de Amerikaanse media immers dat een menselijke bron die toegang had tot de directe omgeving van Poetin in alle haast door de CIA uit Moskou was geëxfiltreerd, zoals de technische term luidt. Met andere woorden, hij moest buiten Rusland in veiligheid worden gebracht.9

Nieuwe aanpak effectief?
De hiervoor beschreven aanpak van de Amerikaanse en Britse overheid – het vrijgeven van inlichtingeninformatie met het doel de propaganda en leugens van het Kremlin niet onweersproken te laten – lijkt te hebben gewerkt. De voorspelling dat er een grote Russische aanval zou komen, en dus niet alleen maar een ‘speldenprikje’ in de Donbas, kwam uit ondanks de stroom ontkenningen uit Moskou.

Poetin en zijn aanhang werden hierdoor duidelijk als aartsleugenaars ontmaskerd. Ook na 24 februari is Washington voortgegaan op de ingeslagen weg door voortdurend informatie naar buiten te brengen met betrekking tot Russische verliezen in de oorlog en ernstige problemen op het gebied van logistiek, materieel en het moreel van de invasiemacht.

De ongebruikelijke voortvarendheid en grote eensgezindheid waarmee de NAVO-lidstaten en tal van andere landen direct na de Russische invasie vergaande sancties tegen de Russische economie afkondigden, was verder ook opvallend. De regering van Biden heeft de aanloopfase van de oorlog duidelijk gebruikt om met name de Europese bondgenoten van de ernst van de dreiging te overtuigen door meer dan gebruikelijk inlichtingen met hen te delen.

Dat deed de Amerikaanse overheid onder andere door het classificatieniveau van de eigen geheime inlichtingen te verlagen waardoor meer informatie aan bondgenoten beschikbaar kon worden gesteld. Het bezoek dat de Director of National Intelligence Avril Haines midden november 2021 aan het NAVO-hoofdkwartier in Brussel bracht, speelde hierbij een belangrijke rol.10

De meest cruciale inlichtingen die diensten vergaren, zijn vrijwel altijd fragmentarisch

De recente ontwikkelingen zijn in zekere zin een welkome rehabilitatie voor de Amerikaanse en Britse inlichtingendiensten na het debacle aan de vooravond van de Irakoorlog in maart 2003. Toen constateerde men ten onrechte dat Saddam Hoessein met grote waarschijnlijkheid over massavernietigingswapens beschikte, wat een rechtvaardiging vormde voor het besluit van de regering van George W. Bush zich in een oorlog met Irak te storten.11  Zoals inmiddels bekend met rampzalige gevolgen.

Is een dergelijke rehabilitatie een blijvende zaak? Dat is niet waarschijnlijk. De meest cruciale inlichtingen die diensten vergaren, zijn vrijwel altijd fragmentarisch en conclusies kunnen vaak slechts met een slag om de arm worden gepresenteerd.

De kans dat een inlichtingendienst – hoe competent ook – zich in de interpretatie van een en ander vergist, is altijd aanwezig. Zelfs als alles klopt, moeten regeringsleiders ook nog bereid zijn de vaak onwelkome informatie te accepteren en ernaar te handelen. En dat laatste is lang niet altijd vanzelfsprekend.12

• 1Ellen Nakashima, Shane Harris, Ashley Parker, John Hudson en Paul Sonne, ‘U.S. accuses Russia of planning to film false attack as pretext for Ukraine invasion’, The Washington Post, 3 februari 2022.
• 2Het onderzoekscollectief Bellingcat deed een uitvoerige analyse van een false flag-operatie die op 22 februari 2022 op het grondgebied van de ‘Volksrepubliek Donetsk’ (DNR) werd uitgevoerd en blijkbaar de indruk moest wekken dat Oekraïners een aanslag met een IED hadden uitgevoerd, met dodelijke slachtoffers als gevolg. Ook dat ‘incident’ was in scène gezet, is de conclusie. Daarbij werden onder meer de lijken gebruikt van personen die al eerder overleden waren. Nick Waters, ‘“Exploiting Cadavers” and “Faked IEDs”: Experts Debunk Staged Pre-War “Provocation” in the Donbas’, Bellingcat, 28 februari 2022.
• 3Christopher Andrew and Vasili Mitrokhin, The Mitrokhin Archive: The KGB in Europe and the West. London: Penguin Books, 1999, hfs. 14; zie ook Thomas Rid, Active Measures: The Secret History of Disinformation and Political Warfare. London: Profile Books, 2020. Een basisprincipe bij het in omloop brengen van desinformatie is dat zij om bij de doelgroep ‘authentiek’ over te komen meestal een kern van ‘waarheid’ dient te bevatten, omdat zij anders niet overtuigend is en daarmee het doel voorbijschiet.
• 4‘Little green men’ was een in westerse media gebruikte term voor gemaskerde militairen in uniformen zonder distinctieven die in februari-maart 2014 strategische punten op de Krim bezetten. Later bleken dit Russische militairen te zijn.
• 5Het interessante is overigens dat Rid in zijn werk vaststelt dat de Amerikaanse overheid bij monde van de CIA in de beginfase van de Koude Oorlog ook krachtig meedeed aan de verspreiding van desinformatie, maar dat men daar later mee is gestopt. Een belangrijke overweging daarbij was ongetwijfeld dat het verspreiden van de simpele feiten over de Sovjet-Unie en het Oostblok vaak al genoeg was om het communisme in diskrediet te brengen. Thomas Rid, Active Measures: The Secret History of Disinformation and Political Warfare. London: Profile Books, 2020.
• 6David E. Sanger, ‘US says Russia sent saboteurs into Ukraine to create pretext for invasion’, The New York Times, 14 januari 2022.
• 7Michael Schwirtz, David E. Sanger en Mark Landler, ‘Britain says Moscow is plotting to install a pro-Russian leader in Ukraine’, The New York Times, 24 januari 2022.
• 8Voor de vaak moeizame agentenoperaties van de CIA in Moskou zie bijvoorbeeld: Antonio J. Mendez and Jonna Mendez with Matt Baglio, The Moscow Rules: The Secret CIA Tactics That Helped America Win the Cold War, New York: Public Affairs, 2019, blz. 10-15; David E. Hoffman, The Billion Dollar Spy: A True Story of Cold War Espionage and Betrayal, New York: Doubleday, 2015.
• 9Julian E. Barnes, Adam Goldman en David E. Sanger, ‘C.I.A. Informant Extracted From Russia Had Sent Secrets to U.S. for Decades’, The New York Times, 17 september 2019. De bewuste agent zou weliswaar niet tot de kring van naaste getrouwen rond Poetin hebben behoord, maar hem wel regelmatig persoonlijk hebben ontmoet. Veel over deze casus is echter nog in duister gehuld.
• 10David Ignatius, ‘Opinion: Biden’s resolute campaign of deterrence against Russia in Ukraine’, The Washington Post, 1 februari 2022.
• 11Zie bijvoorbeeld Robert Draper, To Start a War: How the Bush Administration Took America into Iraq, New York etc.: Penguin Press, 2020.
• 12Een klassieke casus in dit verband is die van Stalin en 22 juni 1941. Hij negeerde waarschuwingen van diverse kanten over de dreigende Duitse aanval, waaronder ook van zijn eigen inlichtingendiensten. Met zoals bekend catastrofale gevolgen voor het Rode Leger in de beginfase van de oorlog.