Hoe verder met Rusland na de oorlog in Oekraïne?
Series Conflict and Fragility

Hoe verder met Rusland na de oorlog in Oekraïne?

28 Sep 2022 - 10:44
Photo: Premier Rutte met president Poetin in Amsterdam in het kader van het Nederland-Rusland-jaar in 2013. © Reuters
Back to archive

In hoeverre heeft het Westen met de NAVO-uitbreiding de Russische invasie uitgelokt? Hoe zou deze oorlog kunnen eindigen? En hoe moet Europa zich nadien verhouden tot Rusland? Een half jaar na het begin van de Russische invasie legt de Clingendael Spectator deze drie vragen voor aan zeven vooraanstaande experts. In deze aflevering antwoord op de laatste vraag: hoe moet Nederland (en Europa) zich na de gevechtshandelingen verhouden tot het Rusland van Poetin?

 

banner

Nederland moet anticiperen op het Rusland waarmee het in de toekomst te maken zou kunnen hebben en daar niet naïef over zijn. Daarbij moet worden aangetekend dat een eventuele machtswisseling in het Kremlin niet noodzakelijk zal leiden tot een vriendelijker regime of een stabieler Rusland.

Zolang Poetin of gelijkgezinde hardliners aan de macht blijven is een koerswijziging richting ‘containment’ noodzakelijk om te voorkomen dat Rusland verdere schade aanricht in Europa en de wereld als geheel. Dat vergt een combinatie van versterkte defensie, gerichte sancties, aandacht voor de landen van het Oostelijk Partnerschap, Trans-Atlantische en Europese eenheid, en actieve multilaterale diplomatie.

Rusland is echter niet statisch of monolithisch. Het land kan ingrijpend veranderen in de komende jaren en zou zelfs uiteen kunnen vallen; Europa moet daar rekening mee houden. Daarbij hoort het opbouwen van meer kennis over de verschillende geledingen in de Russische samenleving. Kortom: hope for the best, prepare for the worst.

banner

Verblind door zowel het naïef mercantilistische idee dat handel een wondermiddel is tegen oorlog als het traditioneel non-politieke karakter van ons buitenlandbeleid, is Nederland in de afgelopen twee decennia blijven slapen. Zelfs concrete ervaringen met de structurele leugenachtigheid van het Kremlin en de onwil van Rusland om samen te werken – ervaringen die Nederland ongewild heeft opgedaan in de nasleep van de MH17-ramp – hebben niet geleid tot relevante aanpassingen van het cliché ‘Rusland is een groot land, het ligt waar het ligt en gaat er niet weg’.

De schade van deze Nederlandse laksheid is op dit moment nog niet te taxeren, maar groot is die zeker. En niet alleen voor de advocaten en accountants aan de spreekwoordelijke Zuidas.

Zolang het huidige agressief-chauvinistische regime in Rusland regeert, kan Nederland nauwelijks meer doen dan de niet-chauvinistische oppositie – die overigens amper nog bestaat – zoveel mogelijk helpen. Dit moet hand in hand gaan met duurzame politieke en financiële steun aan Oekraïne. Bij voorkeur conform de formule: voor elke euro die er naar de democratische krachten in Rusland gaat, gaan er vier naar het maatschappelijk middenveld in Oekraïne.

banner

Voorlopig is de kou niet uit de lucht en zal de Europese Unie zich bezighouden met het investeren in de wederopbouw van Oekraïne. De wankele economie, getraumatiseerde bevolking, politieke corruptie en aanwezigheid van zwaarbewapende milities maken het land kwetsbaar voor instabiliteit en geweld.

Deze oorlog toont ons de kwetsbaarheid van de globale markteconomie, vooral met betrekking tot energieleveranties en voedselketens. De EU zou moeten inzetten op de lokalisering van productie- en consumptieketens en Europese voedselveiligheid. Dat is een enorme uitdaging, maar biedt ook kansen voor verduurzaming.

In de analyse van Europese vrede en veiligheid zou de EU de realisatie moeten laten meewegen dat we niet langer leven in een unipolaire wereldorde. Het is daarbij onvermijdelijk om te investeren in diplomatieke betrekkingen met Rusland, en op den duur in te zetten op uitwisseling met het maatschappelijk middenveld. De bloedige geschiedenis van Europa leert ons dat normalisering en samenwerking uiteindelijk de enige weg is naar vrede.

banner

Onze omgang met Rusland na de huidige oorlog is afhankelijk van het regime dat Rusland op dat moment kent. Zal Rusland dan nog van Poetin zijn? We kunnen het echt niet voorspellen. Ik vermoed dat Rusland op korte termijn nog wel wat militaire en economische reserves heeft, maar als de oorlog uitzichtloos wordt, dan kan het alle kanten op.

Bij gebrek aan voorspelbaarheid kun je als Europa maar één ding doen: je macht opbouwen en deze wijs gebruiken. Macht betekent wendbaarheid. Als zich ooit een pro-westers momentum aandient, hebben we middelen nodig om de fouten van de jaren negentig ten aanzien van de schuchtere Russische democratie niet opnieuw te maken.

Als de Russen zich nog meer van ons afkeren, moeten we daar ook mee kunnen omgaan. Op militair vlak is dat vrij eenvoudig: een veelzijdig leger opzetten dat over het hele spectrum (ook nucleair) en in het hele nabuurschap kan opereren. Bovenal zullen we – in het geval van een blijvend anti-Europees Rusland – de steun van onze eigen burgers moeten behouden. Ik heb soms de indruk dat veel burgers zich beter kunnen inleven in standpunten van Poetin dan in die van onze eigen politici.

banner

Allereerst hoop ik vurig op een vroegtijdig eind aan het regime van Poetin en op een ander Rusland. Ik sluit me daarnaast aan bij de woorden van de jurist Nico Schrijver die in zijn afscheidsrede als hoogleraar aan de Universiteit Leiden de sombere conclusie trok dat dat Nederland kansen heeft laten liggen op het vredesdiplomatieke en juridische terrein, terwijl dat voorheen gebieden vormden waarin we sterk waren. Daarnaast gaf Schrijver aan dat niet Nederland maar Europa in dit geopolitieke tijdperk iets kan uitrichten.

Ik kan me hier deels impliciet in vinden, want van hard power moet ons landje het nu eenmaal niet hebben. Op een Allisoniaans/Kissingeriaanse transitie tussen twee supermachten1  hebben we weinig invloed. Maar op het gebied van vredesdiplomatie, ontwikkelingssamenwerking en ‘het recht’, zijn we als Nederland in staat om marginaal iets bij te dragen aan de ontwikkeling van de geopolitieke orde. Als Slobodan Milošević in Scheveningen belandde2 , waarom Poetin dan ook niet in 2030?

Als lidstaat van de Europese Unie moeten we anderzijds ook solidair zijn en het geopolitieke spel niet solo willen spelen; daar zijn we te onbeduidend voor. Vriend en vijand zullen moeten inzien dat Nederland in zijn eentje niet voorop kan lopen of een vuistje kan maken, maar als onderdeel van een geopolitieke EU wel.

banner

Nederland moet een minimale vorm van communicatie met Rusland openhouden en zich ervan bewust blijven dat het land niet alleen van Poetin is. Daartoe moet Nederland juist ook ruimte bieden aan de Russen die zich tegen Poetin verzetten en niet meegaan in allerlei maatregelen die tegen Russen in het algemeen gekeerd zijn.

Hetzelfde geldt voor de EU en de NAVO. Het is van belang om geen voedingsbodem te vormen voor antiwesterse propaganda door ook de Russen zelf te marginaliseren; dat speelt Poetin alleen maar in de kaart. De EU en NAVO moeten de druk op Poetin blijven opvoeren, maar moeten ook breder kijken. De Europese veiligheidsarchitectuur is onherroepelijk veranderd en daar moet over worden nagedacht. De OVSE3  zou daarin misschien een rol kunnen spelen.

Tegelijkertijd moet Rusland duidelijk worden gemaakt dat het geen gesprekspartner kan zijn zolang het een deel van Oekraïne heeft geannexeerd. Het is belangrijk om in de diplomatieke betrekkingen de huidige Russische annexatie van vier Oekraïense regio’s geen enkele vorm van legitimiteit te verlenen.

banner

De relatie tussen Rusland en Nederland bereikte door het incident met de MH17 al een dieptepunt. Ook voor Nederland moet duidelijk zijn dat de Russische politieke en strategische cultuur van dien aard is dat revanchisme met militaire macht kracht wordt bijgezet. Dit betekent dat de laatste resten naïviteit moeten verdwijnen en dat de betrekkingen gezien moeten worden zoals ze zijn: Rusland is een land dat moet worden ingedamd en waartegen een nieuw IJzeren Gordijn zal worden opgeworpen.

Zolang Poetin aan de macht is, moeten ideeën over toenadering en onderlinge afhankelijkheden in de onderste la verdwijnen. Nederland moet zich sterk maken voor het isoleren van Rusland van de rest van Europa. Bovendien dient Nederland gelijkgestemde landen van buiten Europa te verleiden om deze klassieke containmentpolitiek te steunen, waarbij beperkte diplomatieke kanalen worden opengehouden.

De Russische macht vereist een tegenmacht die alleen de NAVO en de Europese Unie kunnen vormen. Het Nederlandse buitenland- en defensiebeleid worden daarmee ondergeschikt aan een hogere machtspolitieke doelstelling die haaks staat op het traditionele Nederlandse moralisme.

 

Stay tuned: binnenkort verschijnt aflevering 4 waarin de antwoorden van de experts in de context van het 'realisme' worden geplaatst.

  • 1De stellingen van Kissinger en Allison houden o.m. in dat overgangsperioden als nu van de Pax Americana (een wereldorde gedomineerd door de Verenigde Staten van Amerika) naar bv de Pax Sinica (een wereldorde gedomineerd door China) altijd turbulent zijn en gepaard gaan met oorlogen om de hegemonie. Dus een min of meer 'normaal' fenomeen. Allison heeft al die transities in de wereld (16 maar liefst!) in een fraai boek onderzocht in 2018. Hij beveelt de VS adaptatie aan om erger te voorkomen. Zie: Graham Alison, Destined For War: Can America and China Escape Thucydides's Trap?, London: Scribe, 2017.
  • 2Slobodan Milošević, voormalig president van Servië, werd in Den Haag berecht wegens de oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid die hij had begaan tijdens de Joegoslavische oorlogen (1991-2001).
  • 3De OVSE (Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa) is een internationale organisatie die werd opgericht tijdens de Koude Oorlog als een forum voor discussie en samenwerking tussen het Westblok en het Oostblok. Inmiddels telt de OVSE 52 leden. Haar mandaat omvat kwesties als wapenbeheersing, bevordering van mensenrechten, persvrijheid en vrije en eerlijke verkiezingen.