BOEKBESPREKING
Klassieke introductie van de geschiedenis van Turkije
Erik-Jan Zürcher
Turkije: een moderne geschiedenis
Amsterdam: Amsterdam University Press, 2015 (heruitgave; oorspronkelijke uitgave: 2006); 512 blz.; € 39,95;
ISBN: 978-90-986-4742-9
Prof. dr. Erik-Jan Zürcher, hoogleraar Turkse talen en culturen, is een autoriteit op het gebied van Turkije, met een lange lijst publicaties op zijn naam. Eerder dit jaar werd Turkije: een moderne geschiedenis opnieuw uitgegeven. Een degelijke, klassieke introductie van de geschiedenis van het late Osmaanse rijk en het moderne Turkije, hoewel de beschrijving van de afgelopen dertien jaar onder Recep Tayyip Erdoğan wel wat ruimer had gekund.
Zürchers boek wisselt chronologische vertelling af met korte thematische hoofdstukjes binnen vier tijdsgewrichten: het Osmaanse rijk (1800-1908); Jonge Turkse periode (1908-1950); wankele democratie (1950-1980); en derde republiek (1980-2015). De auteur legt in het voorwoord uit dat ‘modern’ niet verwijst naar het moderne Turkije, maar naar een moderne vorm van geschiedschrijving. Dit boek verschaft weliswaar nieuwe inzichten in de geschiedenis van Turkije, maar is vooral ook een klassiek politiek-geschiedkundig werk. Tegenwoordig besteden historici meer aandacht aan fenomenen als politieke cultuur of machtsvertoon, maar deze komen in dit boek weinig aan bod.
Het Osmaanse rijk
Het is opmerkelijk dat een vierde van het boek over het Osmaanse rijk handelt. Zürcher slaagt erin de oorsprong van tendensen die in het moderne Turkije doorwerken in het Osmaanse rijk te situeren. Aldus toont hij het belang van dit tijdperk voor een goed begrip van Turkije. In het Osmaanse rijk was de macht verdeeld tussen de sultan, lokale potentaten, het keurkorps der janitsaren en het religieuze establishment, die in een concurrentiestrijd waren verwikkeld.
Als leger waren de janitsaren niet bijzonder geschikt; de ene na de andere veldslag werd verloren. Opeenvolgende sultans probeerden en slaagden erin een parallel leger op te richten. Om de kosten van dit leger te dekken en met het oog op efficiëntere belastinginning vond een omvangrijke hervorming van de administratie plaats. Daarvoor trokken de hervormingsgezinde sultans Europese adviseurs aan. Het oprichten van een nieuw leger legde zodoende de kiem voor de europeanisering van het Osmaanse rijk. Het leger als motor voor modernisering vormt een rode draad door de geschiedenis van Turkije.
Het leger greep sinds de onafhankelijkheid vier keer kortstondig de macht. Zürcher is opvallend kritisch voor deze militaire coups. Waar bijvoorbeeld Andrew Mango in The Turks today de nadruk legt op de steun die deze interventies kregen van de bevolking, onderstreept Zürcher de politieke zuiveringen die erop volgden.
Atatürk
Mustafa Kemal rukte Turkije uit de dode armen van het Osmaanse rijk, stichtte de Turkse natie en katapulteerde deze de seculiere moderniteit in. Hiervoor kreeg hij de achternaam ‘Atatürk’ – vader van de Turken. Net als bij de sultans gaat Zürcher weinig in op het verleden van Atatürk. Deze keuze is, gezien de talrijke biografieën die over hem beschikbaar zijn, verdedigbaar. Zürcher is, in tegenstelling tot vele andere auteurs, kritisch over Atatürk. Atatürk was geen verlichte democraat; hij moderniseerde het land, maar onderdrukte Koerden, oppositie en pers.
Zürcher behandelt de bekende controversiële kwesties met een beargumenteerde en nuchtere blik. Hij bespreekt de eerste Koerdische opstanden en de brute vergeldingen die erop volgden. De Armeense genocide wordt erkend; de redenen en het bewijsmateriaal overtuigend gepresenteerd.
Bestuur en economie
Turkije: een moderne geschiedenis biedt een knap overzicht. Zürcher concentreert zich in de eerste plaats op bestuur en economie, zonder daarbij de invloed van het buitenland of van demografische ontwikkelingen uit het oog te verliezen. De verhaallijn vloeit van het ene tijdperk in het andere.
De interessantste passages bieden structurele redenen voor een fenomeen of tonen in een reeks van gebeurtenissen een patroon aan. Zo worden er vijf structurele redenen gegeven waarom de hervormingspogingen van verscheidene sultans erg moeilijk verliepen. Een daarvan is het gebrek aan goed opgeleid en betrouwbaar personeel.
Opvallend is de sterke correlatie tussen de verkiezingsresultaten van de AKP en de economische groei van de laatste 13 jaar
Een voorbeeld van een patroon is de manier waarop het Osmaanse rijk door kleine opstanden gebiedsverlies lijdt. In stap één komt een – meestal Christelijke – minderheid onder invloed van nationalisme in opstand tegen wanbestuur. In stap twee neemt één van de internationale grootmachten de verdediging van de rebellen op zich. In stap drie zoeken de internationale grootmachten een nieuw evenwicht; die zoektocht eindigt in stap vier meestal met het verlies door de Osmaanse regering van controle over het betrokken gebied.
In een volgende editie zou Zürcher dieper kunnen ingaan op bepaalde thema’s, zoals de relatie tussen leger en politiek of de rol van religie in de Turkse samenleving. Zo merkt Zürcher op dat het politiek geweld eind jaren zeventig tegen de achtergrond van de toenemende economische crisis moet worden gezien. De koppeling tussen economische crisis en politieke instabiliteit zou een interessant thema zijn om verder uit te weiden. Het valt op hoe sterk in de laatste 13 jaar de correlatie is tussen de verkiezingsresultaten van de AKP en de economische groei. Zürcher toont dat hij een goed begrip heeft van economie, wat hier zeer terecht meer aan bod komt dan in andere geschiedenisboeken.
De focus op de bestuurlijke organisatie geeft inzicht in de Turkse politiek, maar een opeenstapeling van details over partijen, personen en belangrijke manifesten maakt het boek soms zwaar; dit is met name het geval in deel twee (de Jonge Turkse periode). Zo gaat Zürcher erg gedetailleerd in op de complexe bestuurlijke organisatie van de Entente na de Eerste Wereldoorlog. Dat is voornamelijk interessant voor bestuurskundigen.
Weinig aandacht voor Erdoğan
Toch is Zürchers boek, gezien de actualiteit, voor een breed publiek van belang. Zürcher gaat in op recente ontwikkelingen, maar spijtig genoeg wordt er slechts een dertigtal pagina’s aan de laatste 13 jaar onder Erdoğan besteed. De meerwaarde van deze heruitgave zou juist moeten liggen in uitgebreide aandacht voor wat er sinds de vorige uitgave van Zürchers boek is gebeurd. De analyse is helder, maar kort. Turkije heeft onder Erdoğan “stabiliteit, sterke economische groei en nieuw zelfvertrouwen” gekregen. Zürcher presenteert echter niet enkel een hoera-verhaal, maar schetst ook de stappen die Erdoğan steeds dichter bij de dictatuur brengen: het onderdrukken van persvrijheid en protest, en het arbitraire opsluiten van Gülen-aanhangers, journalisten en de hele militaire top.
Turkije, een moderne geschiedenis is, kortom, een degelijke, klassieke introductie van de geschiedenis van het late Osmaanse rijk en Turkije, met een goed begrip van interne politiek, economie en buitenlandse betrekkingen.
