De Iran-deal & Europa's verscheurende geopolitieke keuze

The Day After. De Amerikaanse president Donald Trump is dan toch uit de ‘Iran Deal’ of het ‘Joint Comprehensive Plan of Action’ (JCPOA) van juli 2015 gestapt. Wat zijn de mogelijke scenario’s? Zullen de Europese en Amerikaanse wegen scheiden? Lukt het de EU om samen met de andere permanente leden van de VN-Veiligheidsraad de Iran-deal staande te houden? En hoe zal Noord-Korea dit alles waarnemen? David Criekemans analyseert de geopolitieke consequenties van Trumps exit uit de Iran-deal.

Teheran beloofde in juli 2015 zijn nucleaire programma voortaan te beperken tot louter civiele doeleinden, in ruil voor het opheffen van sancties, nieuwe handelsakkoorden en buitenlandse directe investeringen. De Amerikaanse president Obama speelde hierin een belangrijke rol, de Europese Unie was de hoofdonderhandelaar. Partij bij het akkoord waren de vijf permanente leden van de VN-Veiligheidsraad, Duitsland en de EU.

Trump stelde gisteren zware sancties in het verschiet binnen 90 tot 120 dagen, gekoppeld aan zogenaamde ‘extraterritorialiteit’. Als Europese banken of bedrijven handel drijven met Iran, kunnen zij via hun Amerikaanse activiteiten zelf boetes of sancties opgelegd krijgen. Gezien de verwevenheid van het internationale financiële systeem haalt Trump de Iran-deal zo zelf onderuit en tracht hij tegelijkertijd te verhinderen dat de VS geïsoleerd worden.

Zouden de Europese landen via hun nationale exportkredietfinancieringssystemen die boetes kunnen compenseren om aldus de Iran-deal overeind te houden? Dat is nog maar zeer de vraag. Als de westerse zijde van de deal niet staande blijft, zal Teheran zich wellicht niet langer gebonden voelen. Washington heeft opmerkingen over de zogenaamde ‘sunset clause’, die stelt dat na 2025 en 2030 cruciale passages van de deal komen te vervallen – nucleaire verrijking zou dan opnieuw kunnen starten. Het rakettenprogramma van Teheran is er tevens niet in opgenomen en er zouden problemen zijn rond toegang tot de nucleaire sites. Tot slot haalt Trump uit naar Iran vanwege zijn groeiende regionale rol. In het bijzonder moeten we dan denken aan de machtspositie die Teheran uitbreidt in landen als Syrië.

De geopolitiek dimensie achter de Iran-deal
Wat zijn de geopolitieke consequenties van Trumps beslissing? En wat zijn de mogelijke scenario’s? Om die vraag te kunnen beantwoorden moet de geopolitieke dimensie achter de Iran-deal beter begrepen worden. Minder bekend is namelijk dat Obama deze JCPOA-deal als een geopolitieke strategie zag om de macht van Saoedi-Arabië in te perken zonder dat openlijk te durven zeggen. Tegen 2015 was immers duidelijk dat Riyad allerlei radicaal soennitische strijders had gefinancierd in Syrië, een poging om tegenwicht tegen Iran te bieden. Uit die kweekvijver is de Islamitische Staat (IS / Daesh) ontstaan.

Sinds 1945 was er een symbiotische relatie tussen de VS en Saoedi-Arabië; in ruil voor olie beloofde de toenmalige Amerikaanse president Roosevelt veiligheid. Denk aan de Golfoorlog in 1991, toen president Bush sr. het Iraakse leger van Saddam Hoessein uit het nabijgelegen Koeweit verjaagde. Tegen 2015 produceerde de VS evenwel nieuwe eigen schalieolie. Washington was dus veel minder afhankelijk van Riyad. Obama wilde met de Iran-deal de Saoedische destabilisatie inperken.

Trump voert een anti-Obama beleid, en draait nu de rollen weer om. Riyad paaide hem met historische wapendeals en Israël roept vandaag moord en brand over de vermeende ontwikkeling van Syrië tot een Iraans machtsbastion. Trump meent nu dat volgens hem Teheran niet langer voldoet aan de eisen vervat in de Iran-deal. Het Internationaal Atoomagentschap in Wenen ziet daarvan geen bewijs, maar dat is voor Trump zelfs niet nodig. Hij wil definitief van het akkoord af en verwijst hierbij vooral naar het verleden.

Iran als beloftevolle partner
De Franse president Macron probeerde recent Trump op andere gedachten te brengen. Hij stelde voor om naast de bestaande deal uit 2015 afspraken te maken over het Iraanse rakettenprogramma en de aanwezigheid van Teheran in Syrië. Frankrijk wil, net als Duitsland, handel drijven met deze opkomende macht. Bedrijven als Renault en Airbus stonden de afgelopen maanden druk in de rij. En dus dreigt een breuk in de westerse alliantie. Vele Europese landen hebben bedenkingen bij de “financieringsactiviteiten” van Saoedi-Arabië en zien in Iran een beloftevolle partner voor de toekomst, hoewel het moeilijk is dat openlijk te zeggen.

Iran heeft misschien wel de toekomst

De Europese landen zien in Iran ook een belangrijke partner voor de toekomst. De geopolitieke machtsverhoudingen in het Midden-Oosten kantelen immers razendsnel. Een jonge, snel groeiende natie van circa 82 miljoen mensen, de Islamitische Republiek Iran, is in sterke opkomst. Hoewel de jongeren er veelal pro-westers zijn, wordt dit sji’itische regime sinds 1979 geleid door conservatieve geestelijken. De huidige regionale leider in de regio – het soennitische Saoedi-Arabië, met slechts 28 miljoen mensen – ziet de opkomst van Iran met lede ogen aan. Beide landen zitten verwikkeld in een steeds gevaarlijker wordende regionale machtsstrijd. Vandaag wordt die strijd gevoerd in Syrië en Jemen, maar de grootmachten dreigen er ook in meegesleurd te worden.

Teheran was de onverwachte ware winnaar van de Amerikaanse inval in Irak in 2003. Na het soennitische minderheidsregime van Saddam Hoessein kwam de sji’itische meerderheid aan de macht in Bagdad. Stelselmatig won Teheran hier invloed. In de Syrische oorlog steunde Iran de Alawieten van president al-Assad. Speciale troepen uit Iran kwamen zijn regime versterken, en er ontstond aldus een merkwaardige Russisch-sji’itische as in het Midden-Oosten. Op energievlak lijkt het wel of Allah reeds kant gekozen heeft; de toekomst ligt immers bij aardgas, dat per unit energie minder CO2-uitstoot omvat.

Het vormt onder de huidige stand van de technologie ook een goed huwelijk met hernieuwbare energie. Iran heeft grote voorraden aardgas, Saoedi-Arabië heeft die niet. De Saoedische militaire interventies in Syrië en Jemen kunnen gezien worden als een ultieme poging van Riyad om de regio naar eigen beeld en gelijkenis te herscheppen. Een laatste kans, want binnen tien jaar zouden de geopolitieke kaarten geheel anders kunnen liggen. Iran heeft misschien wel de toekomst.

Europa kan met Iran belangrijke nieuwe economische banden smeden. Vooral Frankrijk was de afgelopen jaren daarin erg succesvol. Total versierde een contract ter waarde van 4,8 miljard dollar voor de ontginning van een aardgasveld in het zuiden van Iran. Renault tekende een deal ter waarde van 780 miljoen dollar om 300.000 auto’s te produceren tegen 2023. Ook Royal Dutch Shell zou investeren in de energiesector. Daarnaast tekende Iran miljardencontracten voor vliegtuigen bij het Europese Airbus, maar ook bij het Amerikaanse Boeing.

Proxy-oorlog met Saoedi-Arabië
De EU en het Verenigd Koninkrijk hebben duidelijke economische belangen. Maar tegelijkertijd trachtte de regionale rivaal Saoedi-Arabië landen als Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk “bij de les te houden” door er grote wapendeals mee te sluiten. De Britse premier May tekende in november 2017 een megadeal ter waarde van 4,6 miljard pond, terwijl er grote kritiek was op het eventuele gebruik van deze wapens in de oorlog in Jemen. Daar vechten Saoedi-Arabië en Iran een regionale proxy-oorlog met elkaar uit. In april 2018 bezocht de Saudische kroonprins Mohammed bin Salman het Franse Elysée. Hij tekende met Macron contracten voor een totale waarde van 14,5 miljard euro, waarbij de Franse president ook wapendeals verdedigde. Trump is in mei 2017 al duidelijk “verkocht” aan Saudi Arabië, toen Riyad een megawapendeal van meer dan 100 miljard dollar over meerdere jaren in het vooruitzicht stelde.

De regionale machtsstrijd tussen Iran en Saoedi-Arabië ontwricht de regio, en de Europese en grootmachten worden hierin meegesleurd. De geopolitieke balans die Obama trachtte te realiseren, is door Trumps beslissing onderuit gehaald. Is het hier waar de Europese en Amerikaanse wegen zullen scheiden? Zo ontstaan er twee grote allianties. Enerzijds Saoedi-Arabië met Israël, Irans aartsvijand, gesteund door de VS. Anderzijds Europa en een sji’itisch-Russische as die ontstond als gevolg van de Russische steun aan het sji’itisch-alawitische regime van al-Assad. Misschien zullen de Europese landen uiteindelijk eieren voor hun geld kiezen? Ze moeten inderdaad proberen om samen met de andere permanente leden van de VN-Veiligheidsraad de Iran-deal staande te houden, maar zal dat lukken?

Hoe de hernieuwde band met Iran overeind houden zonder Saoedi-Arabië te verliezen?

Trump houdt duidelijk nog een opening van 90 tot 120 dagen vooraleer de sancties in werking treden. Het lijkt erop dat de Europese diplomatie daarbij gecast wordt om de kastanjes uit het vuur te halen. Stel dat een kader gevonden kan worden na 2025, zal Teheran dan ook bereid zijn om bijkomend haar rakettenprogramma in de grote onderhandelingspot te gooien zonder daarvoor iets extra’s in ruil te krijgen? Washingtons derde punt, de groeiende regionale machtspositie van Iran, is dan weer onmogelijk verifieerbaar. Saoedi-Arabië zou dat misschien wel willen, maar zijn demografie en business model zitten Riyad tegen. Tijdelijk kan Teheran misschien nog wel “afgeremd” worden, maar voor hoe lang?

Moeilijk staaltje van diplomatie
Voor Europa is dit dus een bijzonder moeilijk staaltje van diplomatie. Hoe de hernieuwde band met Iran overeind houden zonder Saoedi-Arabië te verliezen? En dan is er nog Israël. Dat zou zich door de huidige stellingname van Trump gesterkt kunnen voelen om desnoods zelf het recht in eigen handen te nemen tegen Iraanse stellingen in Syrië, Libanon of eventueel Iran zelf. Mocht dit gebeuren dan zouden de regionale oorlogen in het Midden-Oosten volledig vermengd raken met een uitdijend conflict tussen Iran en Saoedi-Arabië. Een nachtmerriescenario, want de vraag is of zo’n conflict nog wel kan worden ingeperkt.

Verwacht mag worden dat de ‘Coalitie van Drie’ (VS – Saoedi-Arabië – Israël) de komende maanden een staaltje machtspolitiek zal vertonen. De keuze voor John Bolton als nieuwe Amerikaanse Veiligheidsadviseur past duidelijk in dit kader. Trump gelooft dat zijn mad man-strategie “gewerkt” heeft in de casus-Noord-Korea. Hij wil dit dus nog eens overdoen. Maar wenst hij geen “regime change” in Teheran?

En hoe zal Noord-Korea dit alles percipiëren? Als de Iran-deal zomaar verscheurd wordt, welke stimulans is er dan voor Pyongyang om een eigen akkoord te sluiten? Europa moet proberen de Iran-deal overeind te houden, maar staat zelf voor een ontnuchterende geopolitieke vaststelling. De geopolitieke belangen van de VS en de EU zijn niet altijd compatibel. In de nieuwe geopolitiek-multipolaire wereld vormt Washington niet langer een baken van stabiliteit, maar eerder van geostrategische en geo-economische onrust. Een nieuwe geopolitieke strategie voor Brussel zal erin moeten bestaan om een balanspolitiek met de andere ‘polen’ te voeren; Moskou, Beijing, Tokio, Londen, enzovoorts. Washington degradeert langzaam maar zeker tot slechts één van deze polen.