Inlichtingendienst GROe: in de schaduw van de KGB

Volgens de Amerikaanse speciaal aanklager Robert Mueller hebben twaalf inlichtingenofficieren van de Russische militaire inlichtingendienst GROe zich in 2016 schuldig gemaakt aan het hacken van het bestuur van de Democratische Partij en de campagne van presidentskandidaat Hillary Clinton. Er is relatief weinig bekend over deze Russische organisatie. In deze bijdrage schetst onderzoeker Ben de Jong een profiel van de GROe, die altijd sterk in de schaduw heeft gestaan van de KGB.

De naam van de Russische militaire inlichtingendienst GROe werd al enige tijd genoemd in verband met het hacken in 2016 van de emails van de Clinton-campagne en de Democratische Partij. De spectaculaire aanklacht van Special Counsel Robert Mueller die openbaar werd gemaakt op 13 juli j.l., laat het niet bij algemeenheden maar noemt twaalf officieren van de GROe met naam en toenaam. De aanklacht geeft zelfs tal van details over de eenheden waarbij ze werkten en de methodes die ze hebben gebruikt om te hacken en het gehackte materiaal via tussenpersonen te verspreiden.1 Dit alles uiteraard met het oogmerk om afbreuk te doen aan de kandidatuur van Hillary Clinton en waar mogelijk de al bestaande verdeeldheid binnen het Amerikaanse politieke bestel krachtig aan te wakkeren.

In februari had Mueller al aanklachten geformuleerd tegen 13 andere Russen en drie Russische organisaties vanwege de beïnvloeding van de Amerikaanse verkiezingen, vooral door het gebruik van fake accounts in sociale media. Deze recente aanklacht heeft echter betrekking op personen die formeel deel uitmaken van het Russische overheidsapparaat en raakt dus duidelijk aan de top van de Russische politiek.

GROe is een Russische afkorting die staat voor Hoofddirectoraat voor Inlichtingen. Een dienst onder die naam heeft ook lange tijd in de Sovjetperiode bestaan, in ieder geval  sinds Stalins dood in 1953. In 2010 werd de GROe om onduidelijke redenen omgedoopt in GOe (Hoofddirectoraat), maar de oude naam leidt een hardnekkig bestaan en zal hier verder worden gebruikt. Onder de nieuwe benaming bleef de organisatie als vanouds ressorteren onder het ministerie van Defensie. Dat betekende in de communistische periode dat de toegang tot de partijtop niet rechtstreeks was maar via de minister van Defensie liep. Datzelfde geldt in de periode-Poetin waarschijnlijk voor de toegang tot de Russische president. De KGB stond traditioneel altijd veel dichter bij de partijtop. De GROe werd in de Sovjettijd door de KGB informeel wel aangeduid als de 'militaire buren' (voennye sosedy).

Overheersende positie van de KGB
De GROe en de KGB waren organisaties met een totaal verschillend karakter. De KGB was qua personeelsomvang oneindig veel groter. Precieze aantallen zijn nooit bekend geworden maar de omvang van de KGB werd op het einde van de Koude Oorlog geschat op enkele honderdduizenden. Dat had er vooral mee te maken dat deze dienst zich primair met binnenlandse veiligheid bezighield, bijvoorbeeld ook met de bewaking van de grenzen.

Het politieke gewicht van de KGB in het Sovjetsysteem was oneindig veel groter dan dat van de GROe

De inlichtingendienst van de KGB, het Eerste Hoofddirectoraat, dat aan buitenlandse spionage deed en het niet-militaire equivalent was van de GROe, maakte qua personeelssterkte maar een zeer klein, zij het hooggekwalificeerd deel van de dienst uit.  Het politieke gewicht van de KGB in het Sovjetsysteem was oneindig veel groter dan dat van de GROe. Dat kon onder andere worden afgeleid uit het feit dat de voorzitter van de KGB voor een groot deel van de periode na 1953 zitting had in het toporgaan van de Communistische Partij, het Politbureau.  

Een belangrijke reden voor de overheersende positie van de KGB ten opzichte van de GROe was ook dat de eerstgenoemde dienst verantwoordelijk was voor de staatsveiligheid binnen de strijdkrachten en daarmee ook binnen de GROe. Voor 'militaire contra-inlichtingen'  kende de KGB een aparte afdeling. Uit hoofde van die missie was de KGB onder meer bevoegd informanten binnen de GROe te rekruteren, terwijl daarvan omgekeerd geen sprake kon zijn. Als een personeelslid van de GROe van spionage verdacht werd, verrichtte de KGB de arrestatie en deed zij de verhoren en het gerechtelijk vooronderzoek.

Die taak van militaire contra-inlichtingen wordt onder president Poetin door de FSB uitgeoefend, de belangrijkste opvolger van de KGB op het gebied van binnenlandse veiligheid. De FSB is waarschijnlijk de dienst die het dichtste bij president Poetin staat. Hij is daar eind jaren '90 zelf de directeur van geweest en werd in die functie vanaf 1999 tot 2008 opgevolgd door zijn vertrouweling Nikolaj Patroesjev, die net als Poetin uit Leningrad afkomstig is en daar in de Sovjetperiode bij de KGB gediend heeft. Hoe onaantastbaar de positie van Patroesjev was, kon worden afgeleid uit het feit dat incompetent optreden van de FSB bij enkele spectaculaire gijzelingsdrama's, waardoor vele gijzelaars de dood vonden, voor hem totaal geen negatieve consequenties had.

Het aantal personeelsleden van de FSB werd door de Duitse veiligheidsdienst, het Bundesamt für Verfassungsschutz (BfV) in 2014 geschat op rond 350.000, waarvan 200.000 man grenstroepen. De Russische buitenlandse inlichtingendienst, afgekort SVR, is sinds 1991 de opvolger van het vroegere Eerste Hoofddirectoraat van de KGB. Volgens het BfV was het personeelsbestand van de GROe een paar jaar terug ongeveer even groot als dat van de SVR, rond 13.000.2

Gesloten organisatie
De GROe was dus in tegenstelling tot de KGB primair een inlichtingendienst, die zijn eigen inlichtingenoperaties in het buitenland uitvoerde, los van die van het Eerste Hoofdirectoraat. Met dat werk heeft de GROe in het verleden regelmatig succes geboekt, soms van spectaculaire aard. Wie bijvoorbeeld bepaalde historische foto's bekijkt van de conferentie van Jalta die begin 1945 op de Krim gehouden werd, ziet daar schuin achter  president Roosevelt een zekere Alger Hiss zitten, een hoge functionaris van het State Department. Hij was jarenlang een agent van de GROe en heeft Moskou tal van Amerikaanse topgeheimen toegespeeld.

Opvallend is dat over de geschiedenis van de GROe veel minder bekend is dan van de KGB. De leiding van de KGB besloot eind jaren '80 van de vorige eeuw aan public relations te gaan doen en vooral informatie over zijn spionagesuccessen uit het verleden naar buiten te brengen, soms in samenwerking met westerse uitgeverijen. Dat heeft vooral in de jaren '90 geleid tot publicaties die waardevolle aanvullende informatie bevatten over al bekende spionageoperaties uit het verleden, zoals bijvoorbeeld in het geval van de Cambridge Five, wellicht het meest succesvolle Russische spionagenetwerk in de twintigste eeuw.3 Ook schreven tal van voormalige KGB-officieren in Rusland na 1991 hun memoires. De GROe is altijd veel meer een gesloten organisatie gebleven, het heeft nooit bewust zo'n pr-campagne gevoerd en het aantal memoires van enige betekenis, geschreven door ex-medewerkers, is te verwaarlozen.

Minder overlopers
Een ander belangrijk verschil is dat de GROe in de twintigste eeuw aanzienlijk minder overlopers naar het Westen heeft gekend dan de KGB. Vele van die overlopers schreven in het Westen hun memoires, waardoor informatie over de KGB toegankelijk werd voor een breder publiek. Het is typerend dat een recente westerse auteur over de periode 1922-1987 78 gevallen van verraad telt onder Sovjet inlichtingenpersoneel, waarvan 57 afkomstig van de KGB en zijn voorgangers en 21 van de GROe. Waardoor dit grote verschil wordt veroorzaakt is onduidelijk.4

De GROe heeft de politieke wind de afgelopen jaren blijkbaar ook wel eens tegen gehad

Al even typerend is dat de KGB-overloper Vasili Mitrokhin op basis van Russisch archiefmateriaal dat hij begin jaren '90 naar het Westen had meegenomen, samen met een Brits historicus een zeer uitvoerig tweedelig standaardwerk heeft geschreven over de inlichtingenoperaties van de KGB in de Sovjetperiode.5 Een dergelijk werk over de GROe is niet voorhanden.

De GROe heeft de politieke wind de afgelopen jaren blijkbaar ook wel eens tegen gehad. Er zijn berichten geweest dat de dienst zich tijdens de kortstondige oorlog tegen Georgië in de zomer van 2008 niet van zijn beste kant heeft laten zien. Als gevolg daarvan zouden er in 2009-2011 forse bezuinigingen zijn doorgevoerd en vele generaals zijn ontslagen. Ook zou een deel van de zogeheten Spetznaz van de GROe, speciale commando-eenheden, aan het leger zijn overgedragen. Veel details hierover zijn tot op heden in nevelen gehuld.

Belangrijke rol in offensief Poetin
Inmiddels is echter wel duidelijk dat de GROe een belangrijke rol speelt in het offensief van manipulatie, hacking, desinformatie en paramilitaire operaties dat president Poetin tegen het Westen en een buurland als Oekraïne heeft ontketend. De hacking operatie waarvan Robert Mueller in zijn recente aanklacht uitvoerig gewag maakt, is al genoemd. In de oorlog in Syrië is een groep van private military contractors genaamd Wagner actief aan de zijde van president Assad, die volgens sommige bronnen onder toezicht van de GROe opereert.6

De GROe heeft een belangrijke rol gespeeld bij de annexatie van de Krim in 2014 en het door Moskou geïnstigeerde 'separatisme' in Oost-Oekraïne dat daarop volgde. Het was ook een GROe-officier genaamd Oleg Ivannikov, een militair met minimaal de rang van kolonel en mogelijk generaal, die volgens Bellingcat een sleutelrol speelde bij het neerschieten van MH-17 boven Oost-Oekraïne, ook in 2014.7

Wat betreft de moordaanslag op Sergej Skripal en diens dochter in Salisbury in maart 2018 met een zenuwgas uit de groep novitsjok was er al een verdenking gerezen tegen de GROe, gezien het feit dat Skripal zelf bij die dienst  werkte voordat hij in Rusland wegens spionage voor de Britten was opgepakt. Anonieme bronnen uit de omgeving van het onderzoek hebben begin juli tegenover de BBC bevestigd dat Skripal en zijn dochter in de maanden voorafgaande aan de aanslag door de Russische autoriteiten werden geobserveerd. Zo zou de email account van de dochter door hen zijn gehackt.8 Dat maakt de verdenking er natuurlijk niet minder op, integendeel.

Over een langere periode waren de Amerikaanse inlichtingendiensten in staat de gangen van deze twaalf Russen na te gaan, misschien zelfs in real time

Het probleem bij dit soort zaken is dat de Britse overheid in dit geval ongetwijfeld over meer  bewijzen of sterke aanwijzingen beschikt die in de richting van bepaalde daders wijzen. De manier waarop men aan die informatie komt, bijvoorbeeld door een menselijke bron of doordat men berichten uit Moskou heeft onderschept en gelezen, wil men voor geen prijs openbaar maken. Dat geeft de Russische overheid voortdurend openingen hun betrokkenheid keihard te blijven ontkennen.

In zekere zin is het verwonderlijk dat de recente aanklacht van Robert Mueller tegen de twaalf GROe-officieren zo gedetailleerd weergeeft wat de aangeklaagden aan strafbare handelingen hebben verricht. Daarmee geven Amerikaanse inlichtingendiensten, waarschijnlijk in dit geval vooral de National Security Agency (NSA), namelijk een deel van hun informatiepositie prijs. Over een langere periode waren ze in staat de gangen van deze twaalf Russen na te gaan, misschien zelfs in real time. Dat laatste bekend maken is natuurlijk iets wat geen enkele inlichtingendienst graag doet en dus ook de NSA niet.

Paradoxaal genoeg zit er echter ook voor de Russen een heel bedenkelijke kant aan deze zaak. Het ligt namelijk voor de hand te veronderstellen dat Mueller in de formulering van de aanklacht lang niet alles heeft prijsgegeven waartoe een dienst als de NSA bij dit soort operaties in staat is. Ondanks de successen van de laatste tijd zal dat de stemming bij de GROe in Moskou toch enigszins drukken.

• 1Voor de aanklacht zie de originele INDICTMENT. Geraadpleegd op 17 juli 2018.
• 2Verfassungsschutzbericht 2014, pp. 232-233. Geraadpleegd op 16 juli 2018.
• 3Bij de Cambridge Five ging het om vijf studenten die kort na hun afstuderen aan de gelijknamige universiteit in het midden van de jaren '30 door een van de voorlopers van de KGB, de NKVD, werden gerekruteerd. Zij brachten het alle vijf tot belangrijke functies binnen het Britse overheidsapparaat en gaven jarenlang geheimen aan de Russen door.
• 4Jonathan Haslam, Near and Distant Neighbours. A New History of Soviet Intelligence. Oxford: Oxford University Press (2015), pp. 283-285. Hierbij gaat het om gevallen van verraad, een bredere categorie dan overlopers.
• 5Christopher Andrew en Vasili Mitrokhin, The Mitrokhin Archive: The KGB in Europe and the West. London en New York: Allen Lane (2000); Christopher Andrew en Vasili Mitrokhin, The Mitrokhin Archive II: The KGB and the World. London en New York: Allen Lane (2005).
• 6'Syria War: Who are Russia's Shadowy Mercenaries?', BBC News, 23 februari 2018. Geraadpleegd op 16 juli 2018.
• 7Kevin G. Hall, 'Russian GRU Officer Tied to Downing of Passenger Plane in Ukraine,' McClatchy DC Bureau, 25 mei 2018. geraadpleegd op 16 juli 2018.
• 8Mark Urban, 'Salisbury poisoning: Skripals "were under Russian surveillance,"' BBC News, 4 juli 2018. geraadpleegd op 16 juli 2018.