‘Moeilijk, maar eervol’: Rusland en politieke liquidaties

De gifgasaanval op de voormalige inlichtingenofficier Sergei Skripal in het Verenigd Koninkrijk leidde wereldwijd tot de massale uitzetting van zowel Russische als Westerse diplomaten. Gastonderzoeker aan de UvA Ben de Jong bespreekt de praktijk van politiek gemotiveerde liquidaties in het buitenland door de Sovjet-Unie en het huidige Rusland. Wat zijn de redenen dat het Kremlin sommige kritische emigranten en overlopers in het buitenland zo meedogenloos aanpakt en een drastische verslechtering in de relatie met westerse landen riskeert?

De politieke balling Stepan Bandera werd in oktober 1959 dood aangetroffen in het trapportaal van het flatgebouw in München waar hij woonde. Een patholoog constateerde officieel dat een hartaanval de doodsoorzaak was. Bandera was de leider van de Organisatie van Oekraïense Nationalisten (OOeN) die de onafhankelijkheid van Oekraïne nastreefde en fel tegen de Sovjet-Unie ageerde.

Twee jaar later bleek dat zijn overlijden geen natuurlijke dood was geweest: hij was in opdracht van de KGB door de uit Oekraïne afkomstige Bogdan Stasjinski vermoord. Stasjinski was door de KGB opgeleid en had met een pistool de inhoud van een cyanidecapsule op het gezicht van het slachtoffer afgevuurd, waarna de dood zeer snel intrad. Eerder had de dader deze wijze van executie met succes uitgeprobeerd op een hond in de KGB-vestiging in Karlshorst in Oost-Berlijn.

In december 1959 kreeg Stasjinski in Moskou uit handen van KGB-voorzitter Alexander Sjelepin een hoge Sovjet-onderscheiding uitgereikt, de Orde van het Rode Vaandel. Het was bij die gelegenheid dat de voorzitter van de KGB operaties als die waarvan Bandera het slachtoffer werd, betitelde als “moeilijk, maar eervol”1 .Stasjinski kreeg na enige tijd wroeging over zijn werk en liep in augustus 1961 naar het Westen over, waarna details over dit soort KGB-operaties wereldwijd bekend werden.

Politieke moorden en soms ook ontvoeringen in het buitenland werden door het Sovjetregime in het verleden veelvuldig uitgevoerd met als slachtoffers doorgaans emigranten of overlopers uit de Sovjet-Unie. Onder andere in de jaren ’30 van de twintigste eeuw zwierven er moordcommando’s van Stalins geheime dienst NKVD door West-Europa, op zoek naar slachtoffers. Die zijn inmiddels grotendeels in vergetelheid geraakt, met uitzondering van iemand als Lev Trotski, die in augustus 1940 in Mexico door de NKVD-agent Ramon Mercader werd vermoord. Alles wijst erop dat deze traditie van liquidaties in het Rusland van Vladimir Poetin weer springlevend is.

Bij nadere bestudering van dit soort operaties dringt zich een aantal kenmerken op. Allereerst gaat het hier natuurlijk om buitengerechtelijke executies (extrajudicial killings), waaraan geen gangbare gerechtelijke procedures ten grondslag liggen. De casus van Sergej Skripal, die onlangs het slachtoffer werd van een moordaanslag in het Britse Salisbury met een zenuwgas uit de groep novitsjok, is tekenend. Skripal was een voormalige officier van de Russische militaire inlichtingendienst GROe. Voordat hij in de zomer van 2010 samen met drie andere Russen in Wenen werd uitgewisseld tegen Russisch inlichtingenpersoneel dat in de Verenigde Staten was opgepakt, was hem door de Russische overheid formeel gratie verleend.

Dat heeft bepaalde Russische personen of instanties − wie precies weten we niet − er niet van weerhouden alsnog een poging te doen een soort privé-doodvonnis te voltrekken. De waarschijnlijkheid dat Moskou in deze aanslag de hand heeft, is namelijk zeer groot, zoals de afgelopen tijd in de media breed is uitgemeten.

Goedkeuring van de hoogste politieke leiding
Een ander kenmerk, in ieder geval van dergelijke operaties in de Sovjet-periode, is dat ze alleen konden plaatsvinden met goedvinden of in opdracht van de politieke top van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie (CPSU). Zonder die goedkeuring was een dergelijke operatie ondenkbaar. Zo beschrijft de voormalige NKVD-officier Pavel Soedoplatov in zijn memoires hoe hij in maart 1939 van Stalin persoonlijk de opdracht krijgt de operatie op te zetten die zou uitmonden in de liquidatie van Trotski ruim een jaar later2 .

Hoezeer de partijtop in Moskou dit soort praktijken toejuichte, blijkt uit het feit dat de eerder genoemde Ramon Mercader in 1960 in de Sovjet-Unie met open armen werd ontvangen en zelfs een hoge onderscheiding kreeg: hij werd Held van de Sovjet-Unie. Dat was nadat hij een celstraf van twintig jaar in een Mexicaanse gevangenis had uitgezeten. Ook Soedoplatov kreeg voor zijn verdiensten inzake de moord op Trotski een onderscheiding opgespeld.

In het geval van de liquidaties die sinds ongeveer 2000 onder Poetin hebben plaatsgevonden, is het antwoord op de vraag of hij persoonlijk de opdrachten heeft verstrekt, vooralsnog in nevelen gehuld. Dat neemt niet weg dat de Britse rechter die het officiële onderzoek naar de in 2006 in Londen gepleegde moord op Alexander Litvinenko heeft verricht, in zijn rapport niet alleen heeft geconcludeerd dat de twee daders in Moskou woonachtige Russen zijn, maar ook dat president Poetin waarschijnlijk persoonlijk de opdracht heeft verstrekt.

Er zal ongetwijfeld meer over de gang van zaken achter de schermen in Moskou bekend worden als Poetin komt te overlijden of om een andere reden de macht verliest. Leiders van politiestaten en dictaturen, zeker in Rusland, hebben namelijk de vrijwel onbedwingbare neiging de vuile was van hun voorgangers buiten te hangen. Een andere mogelijkheid om achter de waarheid te komen, zou een overloper kunnen zijn uit de gelederen van de Russische federale veiligheidsdienst FSB, de instantie die waarschijnlijk de aanslagen op Litvinenko en anderen heeft uitgevoerd. Litvinenko was een voormalige officier van de FSB.

In het geval van Skripal moeten de aanstichters van de moordaanslag misschien in een andere hoek worden gezocht. Hij was immers een voormalig GROe-officier en het is mogelijk dat die dienst daarom ook zorg wilde dragen voor een afrekening met hem. Dat Poetin operaties als de moord op Litvinenko van harte toejuicht, is duidelijk. Waarom heeft hij anders een van de daders, de voormalige KGB-officier Alexander Loegovoj, na zijn actie vrijwel meteen lid van het Russische parlement gemaakt? Blijkbaar had Loegovoj, net als Mercader, een beloning verdiend.

Zeldzaam gif
Er is nog een opvallend kenmerk van diverse moorden die op het conto van het Kremlin kunnen worden geschreven: het gebruik van vaak zeldzame soorten gif. De eerder genoemde Soedoplatov schrijft in zijn memoires dat de NKVD al in de Stalintijd de uitwerking van gif op mensen naarstig bestudeerde en daarbij ook experimenten op gevangenen niet schuwde. De bij liquidaties gebruikte soorten gif waren vaak ronduit exotisch en niet eerder als zodanig gebruikt. Dat heeft voor de daders onder andere het voordeel dat het gif voor artsen moeilijk te traceren is, wat het lastig maakt het slachtoffer te behandelen.

De Bulgaarse emigrant Georgi Markov was het slachtoffer van de geruchtmakende paraplumoord in Londen in 1978, waarbij de KGB hoogstwaarschijnlijk ook een sleutelrol speelde. Het bij Markov ingebrachte ricine was ook zo’n ongebruikelijk gif en het gebruik van zulke substanties lijkt onder Poetin onverminderd populair. Zo werd Litvinenko in 2006 vergiftigd met polonium-210, dat een afwijkende radioactieve straling heeft en door behandelende artsen pas vlak voor zijn dood bij toeval kon worden getraceerd. De casus van Sergej Skripal is ook zo’n voorbeeld. Het zenuwgas uit de groep novitsjok dat tegen hem werd gebruikt, was in de jaren ’70 van de twintigste eeuw in strijd met internationale verdragen in de Sovjet-Unie ontwikkeld. Officieel was niet bekend dat het in Rusland nog voorhanden was, al wisten westerse inlichtingendiensten mogelijk meer.

Uit het feit dat het Britse overheidslaboratorium in Porton Down zo snel kon vaststellen dat er bij de aanslag op Skripal een novitsjok was gebruikt, valt overigens volgens een recent artikel in NRC Handelsblad af te leiden dat men ook daar de stof in voorraad had3 . Voor zover bekend is een novitsjok nooit eerder als gif ingezet. Ook in Rusland zelf zijn diverse critici van het Kremlin sinds het aantreden van Poetin in 2000 op raadselachtige wijze, soms waarschijnlijk als gevolg van vergif, om het leven gekomen 4 . 

Men kan met recht zeggen dat in Moskou onder Poetin net als vroeger de leugen weer regeert en volledig in ere is hersteld

Daarnaast zijn er natuurlijk de nodige slachtoffers op ‘reguliere’ wijze vermoord, zoals de bekende journaliste Anna Politkovskaja, die in oktober 2006 in de lift van haar flat in Moskou werd doodgeschoten. Opvallend hierbij was dat Politkovskaja op de verjaardag van Poetin werd vermoord, zoals de aanslag op Markov ook op de verjaardag van de Bulgaarse dictator Zjivkov werd gepleegd. De suggestie dat in beide gevallen de moord een cadeau was van de aanstichters voor de hoogste politieke leider, ligt voor de hand.

De Tsjetsjeense connectie
Er is nog een aparte categorie liquidaties die hier moet worden vermeld, namelijk die met waarschijnlijk een Tsjetsjeense connectie. Daarbij gaat het om tegenstanders van de Tsjetsjeense leider Ramzan Kadyrov in het buitenland, die waarschijnlijk in zijn opdracht zijn vermoord. Kadyrov is het Hoofd van de Tsjetsjeense republiek binnen de Russische Federatie, zoals de officiële titel luidt. Sinds hij in 2007 aan de macht kwam, heeft hij in Tsjetsjenië een zeer repressief regime gevestigd waar de mensenrechten systematisch en op grove wijze worden geschonden. Alles duidt erop dat hij binnen de Russische Federatie een relatief grote autonomie heeft. Zo heeft hij naar verluidt ook de beschikking over een particuliere troepenmacht van rond 30.000 man.

Diverse slachtoffers van liquidaties in het buitenland golden als verklaarde tegenstanders van Kadyrov en kunnen het waarschijnlijk om die reden ook niet meer navertellen. Omdat er in westerse landen meestal een serieus onderzoek wordt ingesteld, in tegenstelling tot wat uiteraard het geval is in Rusland, zijn er soms duidelijke aanwijzingen die in de richting van Kadyrov gaan. Dat was onder andere het geval bij de moord op de Tsjetsjeen Oemar Israilov, die in januari 2009 op klaarlichte dag in Wenen werd doodgeschoten. Hij was een voormalige lijfwacht van Kadyrov en een drietal Tsjetsjenen zijn door een Oostenrijkse rechtbank in verband met deze zaak tot zware gevangenisstraffen veroordeeld. Israilov zou zijn voorgekomen op een door Kadyrov opgestelde lijst van tegenstanders die moesten worden gedood. Daarnaast zijn er de laatste tijd in Turkije ook diverse Tsjetsjeense ballingen omgebracht, waarbij de daders meestal onvindbaar bleken5 . 

Ook de geruchtmakende moord op de Russische oppositiepoliticus Boris Nemtsov in Moskou in februari 2015 had mogelijk een Tsjetsjeense connectie. Punt is dat politie en justitie in Rusland niet onafhankelijk van het Kremlin opereren. Zekerheid dat een veroordeelde dader ook de echte of enige dader is, is er niet en opdrachtgevers blijven sowieso altijd buiten schot.

Een lawine van leugens
De reactie van de Russische overheid als zij van betrokkenheid bij de moord op Litvinenko en soortgelijke misdaden wordt beschuldigd, is er een van keihard ontkennen. Men blijft dat ook doen als de feiten overduidelijk naar Moskou wijzen als de schuldige. Tegelijkertijd wordt er een campagne gestart waarbij het Kremlin en zijn geestverwanten in de Russische media en elders een lawine van halve waarheden en pertinente leugens lanceren die beoogt het zicht op de ware toedracht zoveel mogelijk te vertroebelen.

Die halve waarheden en leugens zijn vaak strijdig met elkaar, maar dat is voor degenen die ze debiteren niet van belang. De bedoeling is zoveel mogelijk verwarring te zaaien en feiten spelen een totaal ondergeschikte rol.

Zo is er door Moskou inzake Litvinenko onder andere beweerd dat hij zelf in polonium-210 handelde en de stof daardoor per ongeluk had binnengekregen. Er werd ook over hem gezegd dat hij met polonium zelfmoord had gepleegd om het te doen voorkomen dat Poetin de ware schuldige was. Dat zou zijn manier zijn geweest om de Russische president in diskrediet te brengen. Nog weer andere varianten luidden dat Litvinenko door zijn beschermheer Boris Berezovski was vermoord, dat de Britse inlichtingendienst MI6 de dader was en ga zo maar door. Dit is een duidelijk herkenbaar procedé dat bijvoorbeeld ook inzake MH-17 door Russische instanties is toegepast en ongetwijfeld in de toekomst nog veelvuldig zal worden gebruikt.

Men kan met recht zeggen dat in Moskou onder Poetin net als vroeger de leugen weer regeert en volledig in ere is hersteld.

Obsessie met verraders
Wat zijn de redenen dat het Kremlin sommige kritische emigranten en overlopers in het buitenland zo meedogenloos aanpakt en een drastische verslechtering in de relatie met westerse landen riskeert? Allereerst is er natuurlijk de typische obsessie met verraad en verraders in het huidige Rusland. Die was ook kenmerkend voor het Sovjet-systeem en in het bijzonder voor de KGB, waar Poetin uit voortkomt en die hij nog steeds bewondert. De jacht op wie men als ‘verraders’ beschouwde was zeker binnen de Sovjet-Unie de belangrijkste bestaansreden van de KGB en gold zonder meer als een nobele zaak. Ook van Poetin zijn diverse uitspraken bekend waarin hij zegt dat verraders ‘in de goot zullen eindigen’, uiteindelijk ‘hun verdiende loon’ zullen krijgen of woorden van gelijke strekking.

Vooral overgelopen personeel van een Russische inlichtingen- of veiligheidsdienst zoals Litvinenko en Skripal worden blijkbaar door de Russische overheid als een legitiem doelwit gezien. In het geval van Litvinenko kan ook een rol hebben gespeeld dat hij de Spaanse justitie hulp verleende bij onderzoek naar Russische georganiseerde misdaad. Daarbij werden personen dichtbij het Kremlin ook object van onderzoek. Het is daarnaast in de ogen van het Kremlin van groot belang de gemeenschap van Russische emigranten zoveel mogelijk te intimideren door van tijd tot tijd een kritische Rus of een overloper in het buitenland te slachtofferen en aldus ten voorbeeld te stellen.

Wat de relatie met het Westen betreft: die was natuurlijk ten gevolge van de annexatie van de Krim door Moskou in 2014 en de daarop volgende Russische militaire acties in Oost-Oekraïne al op een ongekend dieptepunt geraakt. De Britse regering moet de grootste moeite doen te bedenken hoe men Rusland nu naar aanleiding van de moordaanslag op Skripal en diens dochter nog verder moet straffen, nu er al geruime tijd sancties van kracht zijn die de Russische economie echt hebben getroffen.

De angst in het Kremlin voor interne instabiliteit is paradoxaal genoeg ten dele ook reëel

Hoewel de recente ontwikkelingen vooral in economisch opzicht duidelijk nadelen opleveren voor het Kremlin, is er tegelijkertijd een belangrijke reden waarom de gespannen relatie met het Westen Poetin juist helemaal niet slecht uitkomt: zij draagt in belangrijke mate bij tot de interne stabiliteit van het eigen regime. Het eigen machtsbehoud en de daaraan gekoppelde persoonlijke verrijking en corruptie gaan boven alles. Repressieve staten zoals Rusland hebben doorgaans dringend behoefte aan een externe vijand wiens aanwezigheid de druk vergroot om de rijen rond de Leider te sluiten.

Datzelfde mechanisme kende de Sovjet-Unie in hoge mate. Als zo’n vijand er niet is, wil men die bewust of onbewust desnoods zelf creëren waarbij bijvoorbeeld een invasie of gedeeltelijke annexatie van een buurland wel eens wil helpen. Hetze in de eigen media tegen het Westen dat Rusland in deze visie al eeuwenlang vertrapt en schoffeert, doet de rest.

De angst in het Kremlin voor interne instabiliteit is echter paradoxaal genoeg ten dele ook reëel: de diverse omwentelingen en ‘kleurenrevoluties’ die de afgelopen jaren in buurstaten zoals Georgië en Oekraïne hebben plaatsgevonden en in de optiek van Poetin uiteraard door het Westen zijn geïnstigeerd, zijn voor hem ware spookbeelden. Zij doen voor de stabiliteit van het eigen regime vrezen. De ‘fascistische’ omwenteling van 2014 in Oekraïne die ertoe leidde dat president Viktor Janoekovitsj met de staart tussen de benen het land uit vluchtte om zijn heil in Rusland te zoeken, is het meest recente voorbeeld. Alle reden dus voor Vladimir Poetin om nog lange tijd na de presidentsverkiezingen van maart 2018 zijn rol als de Redder des Vaderlands te blijven vervullen. Bij gelegenheid wellicht in een stoere pose op een paard, met ontbloot bovenlijf.

• 1Christopher Andrew en Oleg Gordievsky, KGB: The Inside Story of Its Foreign Operations From Lenin to Gorbachev. London etc.: Hodder & Stoughton (1990), p. 386
• 2Pavel Sudoplatov en Anatoli Sudoplatov, Special Tasks: The Memoirs of an Unwanted Witness − A Soviet Spymaster.Boston etc.: Little Brown & Co,1994
• 3NRC Handelsblad, '"Onbekende" nieuwkomer novitsjok was allang bekend', 17 maart 2018
• 4Internationale Spectator, 'Politieke moorden in Rusland', pp. 75-78
• 5BBC Magazine, Have Russian hitmen been killing with impunity in Turkey?, 13 december 2016