Een persoonlijke zoektocht naar het andere Rusland

Clingendael’s Rusland-expert Tony van der Togt las met veel belangstelling Rodina. Tussen lethargie en revolutie, het onlangs gepubliceerde boek van Volkskrant-redacteur en voormalig Moskou-correspondent Arnout Brouwers over zijn persoonlijke zoektocht naar het andere Rusland en de Russische ziel. 'Dit boek toont de noodzaak aan om een opkomend “Euraziatisch” Rusland beter te doorgronden.'

Voormalige Moskou-correspondenten schrijven vaak een boek over hun ervaringen met Rusland en Russen vanuit een soort haat-liefde-verhouding en een blijvende fascinatie voor het land en de volkeren die dit enorme continent bewonen. Maar Arnout Brouwers heeft bewust niet het gebruikelijke correspondentenboek willen schrijven met een focus op Poetin, de Russische (buitenlandse) politiek en de machtscentra Moskou en St Petersburg.

Hij heeft juist getracht een beeld te geven van een ander Rusland: het leven in andere (miljoenen-) steden of op het platteland, van het ijzige Vorkoeta en Moermansk tot de Noordelijke Kaukasus en tot diep in Siberië. Het is een persoonlijk en zeer leesbaar reisverslag geworden met tientallen korte verhalen, waarbij zelfs een uitstapje naar het Wit-Rusland van zijn vrouw Julia niet ontbreekt.

En hoewel deze verhalen dateren van vóór de Oekraïne-crisis, zijn zij nog altijd zeer actueel en laten zij iets doorschemeren van ‘het eeuwige Rusland’. Vaak klinkt er in de gesprekken met Russen ook iets door van hun nationalistische trots en liefde voor het Moederland (Rodina), waarop Poetin steeds een beroep kan doen om zijn persoonlijke populariteitscijfers omhoog te krijgen. Tegelijk leidt dit nationalistische discours van het ‘Grote Rusland’ tot hevige verdeeldheid binnen Russische families en vriendengroepen. Zo blijkt in het boek al, dat Julia’s neef Andrej nu niets meer met de “verwesterde tak van de familie” te maken wil hebben, wanneer zij in dit debat aan de andere kant van de streep belanden.

‘De Rus’ bestaat niet
In zijn zoektocht naar het andere Rusland wil de auteur een kijkje bieden in wat gewone Russen bezighoudt en hoe zij het Rusland ervaren, zoals dat onder Poetin heeft vorm gekregen. Onmiskenbaar is dit geen uniform beeld. ‘De Rus’ bestaat immers niet. Onvermijdelijk belichten de verhalen verschillen in mentaliteit en identiteit tussen Moskou en de provincie, tussen de Sovjet-generatie en ‘Generatie Poetin’ en tussen de orthodoxe Russen en de moslims van de Kaukasus. Dit alles levert een veelkleurig palet op, dat het voor ons nog moeilijker maakt Rusland in sjablonen te vatten. Dat is meteen een van de sterke punten van dit boek.

In Rusland ontsnap je nooit helemaal aan de grote politiek

In het Westen hebben we nogal eens de neiging te denken dat Russen allemaal net zoals wij zijn en ook precies hetzelfde nastreven, wat alleen in zeer algemene zin het geval is. Lang hebben wij gedacht dat Rusland een ‘normaal Europees land’ zou worden en dat speciale aandacht voor dit land en zijn cultuur ook niet meer nodig was. Dit boek toont de noodzaak aan om een opkomend “Euraziatisch” Rusland beter te doorgronden en te zoeken naar een verklaring voor zoiets als de enorme populariteit van Poetin onder brede lagen van de Russische bevolking, terwijl het Rusland economisch bepaald niet meer voor de wind gaat.

Ondanks de zoektocht naar het andere Rusland ontkomen ook de verhalen in Rodina uiteindelijk niet aan de invloed van de grote machtspolitiek, zoals de delen over grove mensenrechtenschendingen op de Noord-Kaukasus en de oorlog in Georgië aantonen. In Rusland ontsnap je nu eenmaal nooit helemaal aan de grote politiek. Dat maakt het tegelijk ook boeiend: de familiegeschiedenis van iedereen blijft verweven met de complexe erfenis van de Russische geschiedenis, waarbij de verhalen vaak gewoon op straat liggen, zoals Arnout Brouwers beschrijft.

Lethargie overheerst
De ondertitel van het boek “tussen lethargie en revolutie” wordt echter maar deels waargemaakt. Gebaseerd op de verhalen lijkt lethargie grotendeels te overheersen. Niemand zegt actief te streven naar een fundamentele verandering van Rusland en al helemaal niet naar een nieuwe revolutie. Revolutie wil immers niemand die zich de chaotische jaren negentig nog herinnert. Poetin is juist zo populair omdat hij een vorm van stabiliteit en relatieve welvaart en vrijheid heeft gebracht.

En veel Russen verwachten nu eenmaal weinig van de overheid. Zij weten het vaak zo te plooien dat ze kunnen doorgaan met (over-)leven zonder teveel de druk van de overheid te voelen. In tegenstelling tot de auteur zie ik weinig reden voor hoop dat het spoedig beter zal gaan met Rusland. Weliswaar is ‘de eeuw nog jong’, maar ook nu blijven Russen onderworpen aan de constanten van hun vaak tragische geschiedenis.

Wat te verwachten van de post-Poetin-generatie?
In het Westen richten we vaak de hoop op een nieuw opkomende middenklasse en de aankomende post-Poetin-generatie die zouden willen streven naar politieke verandering, een effectieve aanpak van de corruptie en het verwezenlijken van een democratische rechtsstaat. In de praktijk blijkt hier echter weinig van. De Russische middenklasse is daarvoor vaak te afhankelijk van een dominerende overheid, die ook genoeg mogelijkheden voor repressie heeft wanneer politici een al te tegendraads geluid laten horen en een bedreiging voor het zittende regime vormen.

Sommigen van de post-Poetin-generatie steunen inderdaad de anti-corruptie-activist Navalny, zoals de vele scholieren bij recente demonstraties. Maar de overgrote meerderheid lijkt zich best te kunnen vinden in het huidige nationalistische discours, vindt annexatie van de Krim en de nadruk op traditionele waarden uitstekend en wil het liefst een baan in de zakenwereld of bij de overheid. Niet bepaald jongens en meisjes die echt verandering willen. Ook zij komen in de verhalen aan bod: bij het nationalistische jongerenkamp Seliger of bij net afgestudeerden in St Petersburg. Maar hun jeugdig optimisme dat het met hen uiteindelijk wel goed zal komen, loopt het risico gesmoord te zullen worden in de tragiek van de eeuwige Russische geschiedenis, tenzij zij alsnog hun heil zoeken in de emigratie naar bijvoorbeeld de Baltische staten.

Dit alles doet echter niets af aan de boeiende verhalen die Arnout Brouwers heeft opgetekend en die iedereen met een interesse voor Rusland zou moeten lezen. Ook al vinden Russen het voor westerlingen onmogelijk Rusland te doorgronden, het blijft belangrijk dit Europese buurland beter te begrijpen in zijn eigen termen en denkkaders. Rodina levert hiervoor al vast een goede aanzet.

___________________________________________________________________________________________________