De midterms en het verval van checks-and-balances in de VS

Op de middelbare school (hbs-A) in Hoorn in de jaren ’50 was een van mijn lievelingsvakken het toen nog bestaande vak Staatsinrichting. Wat mij nog levendig bijstaat is de aanstekelijke wijze waarop mijn leraar de scheiding der machten - ook wel bekend als de trias politica van Montesquieu - aan de man bracht.  Montesquieu achtte de vrijheid van burgers immers erg belangrijk. En wie kon daar tegen zijn? Ook vond deze Fransman dat personen of organisaties met veel macht hier vaak misbruik van maakten. Daarom vatte hij het idee op om de macht te verdelen. Montesquieu was van mening dat de wetgevende, uitvoerende en rechtsprekende macht bij verschillende instellingen moesten liggen. Het gevaar van machtsmisbruik zou dan minder groot zijn. Checks and balances waren het beproefde recept, idealiter constitutioneel vastgelegd!

Als land waar de scheiding der machten het verst was doorgevoerd noemde mijn leraar altijd de Verenigde Staten. Zo is bijvoorbeeld voor benoeming van bepaalde publieke personen door een Amerikaanse president, zoals ministers, ambassadeurs en leden van het Hooggerechtshof, de goedkeuring van de Senaat vereist (advise and consent). 

Afhankelijk van historische achtergrond, cultuur en tradities hebben andere democratiën op hun eigen wijze de scheiding der machten, vaak als spreiding van machten, in hun politieke systeem doorgevoerd. Zo heeft het Verenigd Koninkrijk een parlementaire democratie en kent Frankrijk een semi-presidentieel systeem.

Trump gebruikt zijn democratische legitimiteit daarnaast  om ieder instituut dat in de weg staat van zijn persoonlijke macht, ongeloofwaardig te maken

Het functioneren van checks and balances in een politiek systeem is echter niet statisch, zoals blijkt in de Verenigde Staten onder president Donald Trump. Zo verklaarde deze president voor Fox News, dat hij het systeem van checks and balances maar archaïsch vond. Ook vindt hij dat in de Senaat  een enkelvoudige meerderheid voldoende moet zijn voor het aannemen van een voorstel; een maatregel die vanzelfsprekend de positie van de minderheid zou verzwakken.

Niet voor niets bewondert Trump politieke leiders als de Russische Poetin, de Chinese Xi Jinping en de Saoedische Kroonprins Mohammed bin Salman.  Zij kampen immers niet met binnenlandse checks op hun gezag. Het is ook gemakkelijk voor zo’n autoritaire leider ferme taal te gebruiken als niemand hierop vrijmoedig kan reageren.  Trump houdt er dan ook niet van verteld te worden wat hij wel of niet moet doen.

Hij gelooft misschien dat in een wereld die geregeerd wordt door nationale leiders, die niet bezwaard worden door checks and balances, de Amerikaanse macht hem tot de machtigste man van de wereld zou maken.

Vele Amerikaanse commentatoren schrijven de laatste tijd over het verval van checks and balances in de Verenigde Staten. Als belangrijkste oorzaken van de vrijwel onbeperkte presidentiële uitvoeringsmacht worden onder meer de afgenomen inperkingen van de kant van het Congres en de geringere rol van de bureaucratie, bondgenoten en internationale instellingen genoemd.

De belangrijkste inperking op een te verreikende, oneerlijke en incompetente uitvoerende macht behoort te liggen bij een vastberaden wetgevende macht. Maar de huidige Republikeinse leiders in het Huis van Afgevaardigden en de Senaat  weigeren duidelijk de checks and balances functie te vervullen. Zij handelen volgens James Fallows als leden van een stam, de Republikeinse stam. Het goed functioneren van checks and balances is daarbij mede afhankelijk van samenwerking tussen partijen. Daarvan is geen sprake in het huidige gepolariseerde politieke klimaat. Trump gebruikt zijn democratische legitimiteit daarnaast  om ieder instituut dat in de weg staat van zijn persoonlijke macht, ongeloofwaardig te maken.  

Niet minder dan 60% van de carrière diplomaten heeft ontslag genomen. Hiermee is een groot reservoir aan kennis en expertise verdwenen

Ook het Hooggerechtshof – een belangrijk constitutioneel tegenwicht - heeft volgens auteur Lawrence Weschler, met de partijpolitieke verwikkelingen rondom de benoeming van Brett Kavanaugh, aan wettigheid en geloofwaardigheid ingeboet.

Als gevolg hiervan is de uitvoerende macht onder Trump sterk toegenomen ten koste van de wetgevende macht. Dit geldt wel in het bijzonder  voor het buitenlands-, defensie-, en handelsbeleid. Op het gebied van defensie heeft de ‘Authorization for Use of Military Force’ uit 2001 de president bovendien een vrijbrief gegeven om zonder toestemming van het Congres militaire operaties te ondernemen. Aangenomen in het kader van terrorismebestrijding is recentelijk echter sprake van een bredere interpretatie en rechtvaardiging van militaire operaties.

Bij dit alles is ook het belang van de Nationale Veiligheidsraad toegenomen. Deze raad telde onder George H.W. Bush nog 50 leden, maar tegenwoordig zo’n 400. De raad die bedoeld was voor de coördinatie van het beleid, houdt zich tegenwoordig ten koste van de bureaucratie – in het bijzonder Buitenlandse Zaken - ook bezig met de implementatie hiervan. Op het ministerie van Buitenlandse Zaken is tegelijkertijd fors bezuinigd. Niet minder dan 60% van de carrière diplomaten heeft ontslag genomen. Hiermee is een groot reservoir aan kennis en expertise verdwenen.

En juist in de wereld van vandaag met een opkomend China, een assertief Rusland en instabiliteit in het Midden-Oosten zijn regionale kennis en expertise cruciaal; dit als tegenwicht tegen onvoorspelbaarheid. Die wereld vereist een adequaat diplomatiek apparaat en een goede relatie met bondgenoten. Ook dat is onderdeel van de vereiste checks and balances. Zo bezien staat er op  6 november bij de mid-term elections meer op het spel dan een simpele zetel in het Amerikaanse Congres; ook, ja juist voor Europa.