Back to archive
Author(s):
Challenging world views by our team of spectators

De aftocht van Bolivia's belofte

26 Nov 2019 - 16:42

Een overwinning voor de Boliviaanse democratie, of de terugkeer naar een dictatuur? Deze twee compleet tegengestelde analyses worden, afhankelijk van met wie je praat, beide met ja beantwoord als het gaat om het vertrek van president Evo Morales: de linkse en ooit zo veelbelovende eerste inheemse president van Bolivia. Hij trad begin november af, vluchtte en liet zijn land in chaos achter.

Vanuit Mexico cultiveert Morales het beeld van een integere, inheemse volksleider die het slachtoffer werd van een door de Amerikanen georkestreerde militair coup. De extreemrechtse dictatuur die hem verving zou een bloedbad aanrichten onder arme maar strijdlustige indianen. De werkelijkheid ligt genuanceerder.

Het is de vraag of er sprake was van een staatsgreep: geen tank rolde over straat en geen generaal eiste de macht op

Zo is het al zeer de vraag of hier sprake was van een staatsgreep. Geen tank rolde over straat en geen generaal eiste de macht op. Morales’ aftreden kwam weliswaar na een oproep van de hoogste generaal om te vertrekken, maar pas nadat al drie weken lang tienduizenden mensen woedend de straat op waren gegaan.

Ondernemers, mijnwerkers, de machtige vakcentrale COB en zelfs inheemse groepen sloten zich aan bij het – soms gewelddadige – protest tegen Morales en zijn partijgenoten. De generaal schaarde zich achter een brede volksopstand.

Deze begon na de verkiezingen van 20 oktober, maar was een ontlading van jarenlang opgebouwde boosheid over Morales’ schaamteloze gemarchandeer met de grondwet. Die beperkt het aantal ambtstermijnen ondubbelzinnig tot twee. Morales vroeg het volk per referendum om aanpassing van die regel. De meerderheid zei nee en toch ging hij door; op 20 oktober deed hij voor de vierde keer mee.

Na de stemming werd de telling urenlang stilgelegd. Bij hervatting was Morales’ voorsprong ineens groot genoeg om een tweede stemronde te vermijden. Toen sloeg de vlam in de pan. De Organisatie van Amerikaanse Staten oordeelde dat de verkiezingen over moesten.

Morales was voorheen in veel opzichten een fantastische president. Als vertegenwoordiger van de eeuwenlang gediscrimineerde inheemse meerderheid gaf hij de armen en de indianen een stem. Sociale bewegingen regeerden mee. Inheems ondernemerschap – waaronder overigens ook de telers van drugsgewassen  – kreeg alle ruimte.

Het armste land van Zuid-Amerika, eeuwenlang leeggeroofd door buitenlandse multinationals, hernam de controle over zijn delfstoffen. Met de extra staatsinkomsten bouwde hij wegen en scholen en halveerde hij de armoedecijfers. Niet voor niets kreeg Morales na bijna 14 jaar nog altijd meer stemmen dan elke andere kandidaat.

Morales is een innemende persoonlijkheid. In de jaren negentig dronk ik bij de Wereldomroep kopjes thee met deze – toen nog – boerenleider, wachtend op een studio. Later ging ik met hem op campagne. Hij is bijzonder vriendelijk en behoorlijk dogmatisch maar niet zonder een groot gevoel voor rechtvaardigheid.

Morales had niets met de westerse democratie; oppositie voeren was egoïstisch verraad

In democratisch opzicht scoorde hij minder. Morales had niets met de westerse democratie en de strijd tussen partijen of belangengroepen. “Wij inheemsen zijn van de consensus, harmonie en algemeen belang”, zei hij. Oppositie voeren was egoïstisch verraad: een echo van het Spaanse kolonialisme, pogingen van de oligarchie om de macht terug te krijgen en iets wat ten koste van alles voorkomen moest worden.

In woonwijken leidde dit tot het terroriseren van buurtbewoners door zijn partij. Institutioneel gezien tot corruptie en het politiseren van de rechterlijke macht, die hem ondanks de grondwet toestemming gaf voor altijd president te kunnen blijven. Morales’ mantra - “mijn enige fout is dat ik inheems ben” - is een gotspe. De huidige crisis was een kwestie van tijd.

Toch was Morales’ vertrek ook geen ‘overwinning voor de democratie’ zoals zijn tegenstanders deze graag labelen. Iedereen die de honneurs kon waarnemen trad mee af en het land bleef stuurloos achter. Rechtse gewapende burgermilities verbrandden provocatief de veelkleurige Wiphala-vlag, symbool van de multi-etnische samenleving. Morales’ aanhang riep om “een burgeroorlog.”

Diepgeworteld racisme kreeg na de val van Morales aan beide kanten ruim baan

De historische kloof tussen de blanke nazaten van de Spaanse kolonisten en de inheemse bevolking, die Bolivia al eeuwen kenmerkt, lijkt na veertien jaar Morales niet verminderd. Diepgeworteld racisme kreeg aan beide kanten ruim baan.

Na twee dagen dook de oppositie in het machtsvacuüm. Bij gebrek aan een minimum aantal aanwezige parlementsleden riep de vicevoorzitter van de Senaat zichzelf uit tot waarnemend staatshoofd. Deze Jeanine Áñez vertegenwoordigt een revanchistische tak van de rechtse oppositie. Zij haastte zich de meest racistische tweets uit haar tijdlijn te wissen, meer dan 700 Cubanen het land uit te zetten, de pers te intimideren en het leger carte blanche te geven.

Er vielen tientallen doden onder Morales’ aanhangers die met brandstichting en wegblokkades proberen het land onregeerbaar te maken zodat Morales vanuit Mexico de verlosser kan uithangen: “Ik ben bereid om terug te keren om de vrede terug te brengen”, sprak hij.

Meer blijk van realisme gaven Morales’ partijleden. Die stemden niet alleen in met nieuwe verkiezingen die Áñez na twee weken eindelijk aankondigde, maar ook met de voorwaarde dat Morales niet meedoet. Als dit lukt wordt Bolivia alsnog een voorbeeld van democratie. Een democratie zónder Morales, die bij terugkeer naar Bolivia moet vrezen voor arrestatie.

Als hij een president voor alle Bolivianen was geweest, de grondwet en de wil van het volk had gerespecteerd en potentiële opvolgers had geduld, was hij de geschiedenis ingegaan als de beste president ooit. Maar zijn machtshonger heeft het verprutst en werpt door deze affaire een schaduw over alles wat hij voor elkaar kreeg.

Authors

Edwin Koopman
Latijns-Amerika journalist en analist voor VPRO Bureau Buitenland, Trouw en Elsevier en auteur van "De Oliekoning" over de revolutie in Venezuela