Ondergang Romeinse Republiek: waarschuwing voor EU in crisis

Vermeld de woorden ‘Europese Unie’ en ‘het oude Rome’ in één adem, en de kans is groot dat direct de populaire analogie wordt gemaakt tussen het (West-)Europa van vandaag en het terminaal decadente en door barbaarse volksstammen overspoelde westelijke Romeinse Rijk van de vierde en vijfde eeuw. Historicus David Engels biedt echter een andere vergelijking aan, namelijk tussen de huidige staat van de Europese Unie en de crisis en uiteindelijke ondergang van de Romeinse Republiek.

En dat is niet hetzelfde; de auteur brengt met zijn boek Op weg naar het imperium een originele invalshoek. Zoals David Engels zelf al stelt in het begin van zijn werk, werd de Europese Unie al met veel vergeleken. Met het laat-Romeinse Rijk, met het Heilige Rooms-Duitse Rijk, met de Centraal-Europese Dubbelmonarchie.1  Maar nog niet met de Romeinse Republiek, die van 510 tot 27 voor onze jaartelling bestond, en tijdens de laatste zestig jaar van haar bestaan bijna constant in crisis verkeerde.

Twaalf gebieden
Engels, afkomstig uit het Duitstalige oosten van België, is gespecialiseerd in Romeinse geschiedenis. Hij was verbonden aan de Université Libre de Bruxelles voordat hij een aantal jaar geleden onderzoeker, docent en publicist werd aan het Instytut Zachodni (Westeninstituut) in het Poolse Poznan.

Volgens Engels is Polen een land waar tegenwoordig – zeker voor wetenschappers met een meer conservatief-christelijk profiel – meer intellectuele ademruimte bestaat dan in België of aan de meeste West-Europese universiteiten.2

Op weg naar het imperium verscheen zeven jaar geleden eerst in het Frans, en kreeg in ons taalgebied toen al aandacht in interviews met de auteur in De Standaard en NRC Handelsblad.3  Tussen dat moment en de net gepubliceerde Nederlandse vertaling die hier besproken wordt, werd het boek ook nog in het Duits, Hongaars en Kroatisch gepubliceerd – een Habsburgse talencombinatie zowaar.

Engels maakt een grondige en overzichtelijke vergelijking tussen de systeemcrisissen van de EU en die van de Romeinse Republiek aan de hand van twaalf gebieden en niveaus waarop die crisissen zich het duidelijkst manifeste(e)r(d)en.

Meer concreet gaat het om: de levensvatbaarheid en werkbaarheid van kosmopolitisme en multiculturalisme; demografie en migratie; gezin, familie en de duurzaamheid van partnerrelaties; de toename van het onbegrensde individualisme; religie, religieuze versnippering en ontkerkelijking; cultureel relativisme en ‘postmodernisme’ (avant-la-lettre); de effectiviteit van de ordehandhaving; (tanend) geloof in politiek en depolitisering; de ‘technocratisering’ van justitie; het opgeven van vrijheden voor ‘gelijkheid’ en ‘veiligheid’; de handhaving van een imago van ‘vredebrenger’ en ‘vredeswaarborg’ als legitimering; en het bevorderen van een federatie tussen gelijken en onderlinge solidariteit als opstap naar een imperium.

Het wordt interessant als we kijken naar de lessen en afloop van de republikeins-Romeinse periode

Die verschillende thematische vergelijkingen vormen de hoofdmoot van het boek. Het geheel wordt onderbouwd met talrijke tabellen, grafieken en enkele kaarten, en met een omvangrijk eindnotenapparaat met bronvermeldingen dat meer dan vijftig pagina’s omvat. Dit geeft het werk op het eerste gezicht een erg academisch en officieel voorkomen, maar het blijft toegankelijke lectuur – ook voor leken in Romeinse geschiedenis.

Het wordt interessant als we kijken naar de lessen en afloop van de republikeins-Romeinse periode. ‘Rome’ hield niet op te bestaan zoals na de val van het westelijke rijk in 476. Integendeel. Het verval en het dreigende uiteenvallen van de Romeinse beschaving kwamen tot stilstand toen de charismatische Gaius Octavius – beter bekend onder zijn keizerstitel Augustus – na een burgeroorlog en noodtoestand de alleenheerschappij en het keizerrijk invoerde.

Een aantal republikeinse instellingen werd behouden en het nieuwe bewind legitimeerde zich als redder en behoeder van de positieve erfenissen en de geest van de oude Romeinse Republiek. Het bewind van keizer Augustus, zowel visionair als meedogenloos, was populair onder brede lagen van een bevolking die het behoorlijk had gehad met de niet-aflatende fractiestrijd, de politieke instabiliteit en de bestuurlijke verlamming van het late republiektijdperk.

Het Romeinse imperium kende daarna nog zo’n tweehonderdvijftig jaar hoogtij voordat zijn westelijke helft geleidelijk ten onder ging (de oostelijke helft van het Romeinse Rijk bestond tot 1453).

Europese confederatie
De EU opdoeken en gewoon terugkeren naar de oude natiestaten is volgens Engels – terecht – geen uitweg uit de crisis van de unie. Dat zal de huidige, sluipende declassering van Europa enkel maar bestendigen. En tal van bedreigingen en uitdagingen waar de EU mee wordt geconfronteerd gaan niet plots in rook op met de terugkeer van de natiestaten.

Het alternatief is dus een vernieuwd soort Europese confederatie. Maar op het punt en in de omstandigheden waar we zijn aanbeland, zal een dergelijke confederatie onvermijdelijk een meer autoritair en conservatief karakter hebben.

Engels acht een meer autoritair bewind en de transformatie van de EU tot een soort imperium in de huidige omstandigheden onvermijdelijk

Engels pleit, voor alle duidelijkheid, niet voor dictatuur. Hij acht een meer autoritair bewind en de transformatie van de Europese Unie tot een soort imperium in de huidige omstandigheden wel onvermijdelijk. Zeker als Europa én een systeemcrisis moet overwinnen, én interne samenhang wil, én in de toekomstige wereldorde meer wil zijn dan een verarmde en afgeleefde tweederangsmogendheid en een openluchtmuseum voor toeristen.

“Natuurlijk is een imperiaal en autoritair Europa geen vrolijk vooruitzicht”, benadrukt Engels. “Het ‘imperiale compromis’ zou weliswaar de basis bieden voor een stabiel, duurzaam, goed georganiseerd bestuur dat het oude Europa nog een paar aangename eeuwen zou behoeden voor het natuurlijke verval. Uiteindelijk zou echter de reeds lang begonnen onderdrukking van de vrijheid van het individu slechts worden voortgezet, zij het in andere vormen en met soms paradoxale gevolgen.”

Volgens Engels was de werking van de Romeinse Republiek op termijn ook niet meer houdbaar naarmate het grondgebied onder Romeinse heerschappij steeds groter en meer divers werd. Elke gelijkenis met de uitbreiding van de Europese Unie van de ‘oorspronkelijke zes’ rond een Frans-Duitse kern naar 28 (sinds kort 27) lidstaten in zestig jaar tijd berust op toeval.

Identiteitscrisis
De grootste uitdaging voor Engels is echter de Europese identiteitscrisis, die er meteen ook een is van samenhang en legitimiteit. En die niet op te lossen is met economisch neoliberalisme, steriele technocratie, en met de universalistische mensenrechtenideologie en even universalistisch humanitarisme waarmee men in de huidige EU de eigenlijke – christelijke – eigenheid van Europa probeert te herstructureren.

“Ons zo rationalistische en universalistisch moderne heden (…) [heeft] al die waarden afgebouwd die nog in staat waren geweest het ontstaan van een imperiale en autoritaire samenleving tegen te houden”, stelt de auteur. “En inderdaad zijn de piketpaaltjes voor de conservatieve revolutie al lang geslagen.”

“Hoe meer de afwijzing van een teleurstellende politieke wereldbeschouwing, een door de consumptiemaatschappij aangewakkerd materialisme en een steeds verder van de burger verwijderde democratie zich doorzet, en hoe luider de roep klinkt naar de terugkeer van traditionele waarden, naar een sterke bescherming tegen de onzekerheid en naar een sterk buitenlands beleid, des temeer zullen die politieke krachten gehoor vinden die niet alleen impliciet maar ook expliciet verachting voelen voor de democratische consensus.”

Engels’ boek is een aanrader voor iedereen die op zoek is naar relevante historische paralellen om te begrijpen waar we staan en waar we (mogelijk) naartoe gaan

Als de analogie met de Romeinse Republiek opgaat en doorgetrokken wordt, betekent dit volgens mij evenwel dat het uiteindelijke kantelmoment en de omwenteling niet meteen van een grote georganiseerde volksopstand zal komen, maar eerder van figuren, fracties en netwerken binnen de huidige instellingen en elites.

Het boek van David Engels is voor mij persoonlijk een van de boeiendste actualiteitsrelevante werken in de Romeinse geschiedenis dat ik tot nu toe las, naast Bryan Ward-Perkins’ sociale geschiedenis van de ondergang van het westelijke Romeinse Rijk.4

Voor diegenen die zich afvragen waar de studie en kennis van het Latijn, van de Romeinse geschiedenis en van de Klassieke Oudheid in het algemeen nog goed voor zijn: hier is het antwoord. Engels’ boek is een aanrader voor iedereen die op zoek is naar relevante historische paralellen om te begrijpen waar we staan en waar we (mogelijk) naartoe gaan, in plaats van het afgezaagde refrein dat we volop in ‘de nieuwe jaren dertig’ zitten.

David Engels  

Op weg naar het imperium. De crisis van de EU en de ondergang van de Romeinse republiek – historische paralellen.

Uitgeverij: De Blauwe Tijger (2020)

ISBN: 9789492161680

320 pagina’s

• 1Zie bijvoorbeeld Ivo Van de Wijdeven, ‘De lessen van het Heilige Roomse Rijk voor de Europese Unie’, Clingendael Spectator, 15 augustus 2017; Hannes Stein, ‘Europa: Was die EU vom Habsburgerreich lernen kann’, Die Welt, 26 juni 2014; en Olaf Rader, ‘Vor dem Untergang – Vergleich von EU und Römischem Reich’, Süddeutsche Zeitung, 3 januari 2015.
• 2Marie-Cécile Royen, ‘David Engels: “Le débat d'idées est bien plus libre en Pologne que chez nous”’, Le Vif,  3 oktober 2019.
• 3Lieven Sioen, ‘”Een keizer voor Europa!” Hoe het Romeinse rijk Europa’s toekomst weerspiegelt’, De Standaard, 5 oktober 2013; Caroline de Gruyter, ‘“Een nieuwe keizer voor de EU”’, NRC Handelsblad, 19 augustus 2013.
• 4Brian Ward-Perkins, The fall of Rome: And the end of civilization, Oxford University Press, 2006.