Het geopolitieke spel achter het Groningse gasdrama

In het boek Gronings Goud geeft journalist Wendelmoet Boersema een inkijkje in de geschiedenis van de Groningse gasvelden. Nu deze maand de bouw van de omstreden Nord Stream 2-pijpleiding wordt afgerond, is dit boek een aanrader voor eenieder die het geopolitieke spel en het Groningse gasdrama beter wil begrijpen.

Wendelmoet Boersema neemt je aan de hand van persoonlijke interviews mee op reis van Slochteren tot Siberië en van Den Haag tot Moskou. Het boek, een van de twaalf genomineerde boeken voor de PrinsjesBoekenPrijs 2021, laat tevens zien dat er in het politieke landschap door de jaren heen weinig is veranderd: gebrek aan transparantie kenmerkt nog steeds de bestuurlijke cultuur in Den Haag en de macht van het gas is nog steeds onverminderd groot.

In vogelvlucht is de afstand tussen Den Haag en Groningen gering, slechts 240 kilometer, maar de afstand tussen ‘het Haagse’ en ‘het Groningse’ is vele malen groter. Voor menig Groninger bestaat er een kloof met de Haagse wereld, gevoed door het sentiment dat de politici op het Binnenhof niet of nauwelijks naar de Groningse burgers luisteren.

Haar verhaal toont aan dat geopolitiek, economie en de gasvelden in de provincie Groningen onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn

Aangezien deze afstand al als substantieel wordt ervaren, valt te verwachten dat de afstand tussen het Ommeland – de gebieden in de provincie Groningen die buiten de stad liggen – en het geopolitieke wereldtoneel helemaal onoverbrugbaar zou zijn. Niets is echter minder waar.

In Gronings Goud laat Boersema namelijk zien dat die afstand veel kleiner is dan menig Groninger ervaart. Haar verhaal toont aan dat geopolitiek, economie en de gasvelden in de provincie Groningen – ook wel het ‘Gronings goud’ genoemd – onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Zo bemoeit Den Haag zich, vanwege de enorme economische belangen, al sinds de ontdekking van de Groningenvelden in 1959, volop met wat er zich in de provincie afspeelt.

Bovendien geeft Boersema inzicht in hoe grote internationale politieke vraagstukken bij de boer op het Groningse platteland terecht kunnen komen en hoe een doodgewone Groningse boer kan uitgroeien tot een mondiale speler van belang. Neem bijvoorbeeld Henk Koop uit Tjuchem, die met zijn bedrijf ‘Koop Tjuchem’ uiteindelijk een fortuin heeft verdiend aan de aanleg van pijpleidingen over de hele wereld. Dit illustreert dat de afstand tussen het Binnenhof en het Ommeland enerzijds, en de wereldpolitiek en het Ommeland anderzijds, niet zo groot is als wordt verondersteld.

Boersema neemt de lezers mee op een historische reis die begint in de jaren 50 van de twintigste eeuw. Door persoonlijke interviews met betrokkenen, grondig archiefonderzoek en persoonlijke ervaring legt de journaliste een ‘schrijnende paradox’ bloot, waarbij euforie en woede vaak dicht bij elkaar liggen. Euforie omdat de gasvelden uiteindelijk welvaart naar Nederland hebben gebracht. Woede vanwege een regio die, zoals later zou blijken, letterlijk is gesloopt door de gaswinning.

Illustratief voor deze paradox zijn de twee monumenten die langs de A7 staan – de snelweg die van Bad Nieuweschans bij de Duitse grens via Groningen naar de Randstad loopt. Ter hoogte van Hoogezand vindt men in de middenberm ‘de Gasmolecule’, een monument dat in 2009 werd geplaatst ter gelegenheid van het vijftigjarige jubileum van de vondst van het aardgas.

Zo’n 15 kilometer verderop, vlak voor Groningen-stad, werd in 2019 ‘het Andere Monument’ onthuld. Dit ‘gebarsten monument’ staat symbool voor de keerzijde van de gaswinning: de ellende die is veroorzaakt door de verschillende aardbevingen in de regio.

Groter dan Groningen
Boersema beperkt zich echter niet tot de Groningse dimensie van de gaswinning, een thema dat haar na aan het hart ligt. Ze combineert dit op unieke wijze met haar kennis van Rusland als oud-correspondent voor Trouw, Elsevier en BNR in Moskou. Aan de hand van de casus van de Groningse gasvelden maakt ze duidelijk hoe de betrekkingen tussen Nederland en de Sovjet-Unie en later de Russische Federatie zich in de afgelopen decennia hebben vormgegeven.

De banden tussen de Groningse Gasunie en het Russische Gazprom zijn zeer innig

Reeds in de jaren ’60 was de voortvarende Nederlandse gasexport een inspiratiebron voor de ingenieurs van de Sovjet-Unie, die hun ‘rode gas’ op de Europese markt wilden afzetten. Nederlandse bedrijven zouden later miljardencontracten sluiten voor de winning en het transport van dit Russische gas; de banden tussen de Groningse Gasunie en het Russische Gazprom zijn sindsdien zeer innig.

Die betrekkingen zijn door de macht van het gas en de economische belangen die ermee gepaard gaan jarenlang goed gebleven, zowel tijdens de Koude Oorlog als na de MH17-ramp. Ondanks de bekoelde relaties op politiek niveau zijn de economische betrekkingen en handelscontacten achter de schermen onverminderd doorgegaan, zo blijkt ook uit recent onderzoek van Follow the Money.1

Boersema tekent luchtig doch scherp op hoe Nederland zich jarenlang heeft beijverd om het Russische gas via de Nederlandse gasrotonde te mogen vervoeren en hoe Nederlandse bedrijven daar goed aan hebben verdiend. Den Haag heeft zich – weliswaar achter de brede rug van Berlijn – daarom ook altijd achter de gaspijp van Nord Stream 1 en ook Nord Stream 2 geschaard.

De hoop dat deze economische ‘complexe interdependentie’2  zou leiden tot een stabiele en constructieve relatie met een hervormingsgezind Rusland (Wandel durch Handel3 ) is echter niet uitgekomen. De recente afspraken tussen President Joe Biden en Bondskanselier Angela Merkel dat doorvoerland Oekraïne niet de dupe moet worden van de nieuwe gaspijp, en vooral de verklaring van het Kremlin dat het niet van plan is het gas als politiek wapen in te zetten,4  staan in schril contrast met de ervaringen van het vorige decennium.

Boersema beschrijft namelijk hoe Nederlandse zakenlieden getuige zijn van hoe Vladimir Poetin het Russische gas en de staatscontrole over Gazprom beschouwt als een ‘machtige hefboom’. Slechts weinigen koesteren de illusie dat Rusland die hefboom in de toekomst niet meer zal gebruiken, ondanks de tegenslag voor Gazprom vanwege de recente beslissing van het Duitse hof in Düsseldorf over de toepasbaarheid van Europese regelgeving op Nord Stream 2.5

Gaswinning en politiek Den Haag
Hoe meeslepend de historische verhalen en ervaringen ook zijn, het meest in het oog springende doch niet verrassende element van het boek is dat Boersema een inkijkje geeft in ‘politiek Den Haag’. Het boek laat zien dat het gebrek aan transparantie en het niet (tijdig) informeren van het parlement geen nieuwe fenomenen zijn, maar al in de jaren ’60 en ‘70 deel uitmaakten van de bestuurscultuur in Den Haag.

Momenteel zijn de toeslagenaffaire en de afwikkeling van de aardbevingsschade twee belangrijke dossiers waar het parlement op informatieachterstand is gezet. In de jaren ’60 (en daarna) ging dit er echter niet anders aan toe: schimmige gaswinningdeals werden gesloten tussen de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) en (onder andere) Shell/Esso, zonder dat de Kamer (tijdig) op de hoogte werd gebracht van de precieze inhoud van deze deals.

Hetzelfde geldt voor de potentiële schade als gevolg van de gaswinning. Waar verschillende Kamerleden, zoals Jan Terlouw, en particulieren al langer waarschuwden voor de mogelijke gevolgen van intensieve gaswinning, wilden toenmalige regeringen daar in eerste instantie niets van weten.

De gaskraan vervroegd dichtdraaien zal ironisch genoeg Nederland alleen maar méér afhankelijk maken van het Russische gas

Ondanks de lange voorgeschiedenis concludeert Boersema terecht dat het laatste woord over de Groningse gaswinning, de daarmee samenhangende geopolitieke perikelen en de aardbevingsschade nog lang niet is gezegd. Naar verwachting zullen de Groningenvelden aan het eind van dit decennium uitgeput zijn.

Kabinet-Rutte III heeft bovendien aangekondigd de gaskraan vervroegd dicht te draaien. Ironisch genoeg zal dit besluit Nederland alleen maar méér afhankelijk maken van het Russische gas, dat als ‘transitiebrandstof’ de komende jaren nog noodzakelijk blijft.

Het dichtdraaien van de gaskraan biedt bovendien geen soelaas voor de Groningse burgers die zijn geteisterd door diverse aardbevingen en in hun zoektocht naar gerechtigheid zijn vastgelopen in de overheidsmangel. Wellicht dat de in februari 2020 in gang gezette parlementaire enquête naar de aardgaswinning in Groningen daar verandering in kan brengen.

Gezien de beoogde einddatum van het tweede kwartaal van 2023, zal dit op korte termijn echter geen verlichting bieden voor de getroffen Groningers.

Kortom, zoals Boersema in haar boek terecht constateert: het verhaal rondom het Gronings goud is nog lang niet uit en deze kwestie zal de komende jaren nog hoog op de politieke agenda blijven staan.

• 1Ties Keyzer, Mira Sys en The Investigative Bank,‘MH17 geen obstakel voor gasonderhandelingen met Poetin – het moest alleen stiekem‘, Follow the Money, 23 maart 2021.
• 2Concept dat voortkomt uit de leer der internationale betrekkingen, en in het bijzonder de internationale politieke economie. Het concept houdt in dat landen steeds nauwere en complexere (economische) banden krijgen met elkaar.  
• 3Wandel durch Handel is het idee dat economische betrekkingen kunnen leiden tot een verandering van ideologie, waarbij verschillen tussen landen mogelijk overbrugd kunnen worden. Dit principe stamt uit de Koude Oorlog waar het destijds betrekking had op landen aan beide zijden van het IJzeren Gordijn.
• 4Gleb Stolyarov and Alzhas Auyezov,‘Kremlin says Russia won’t use energy as political weapon‘, Reuters, 21 juli 2021.
• 5Bloomberg, ‘Nord Stream 2 risks delays after losing German court order’, 25 augustus 2021.