De thriller van no-nonsense Navalny

De documentaire Navalny is net een echte thriller geworden. Dat ligt echter niet zozeer aan de hoofdpersoon zelf; als de Russische activist en oppositieleider Aleksej Navalny het voor het zeggen had, dan was het een stuk minder spannend in zijn thuisland. Maar voorlopig houdt het Kremlin de wereld in een wurggreep, ondanks Navalny’s adembenemende onthullingen van corruptie en misdaad aan de Russische politieke top.

Aleksej Navalny heeft al meermaals de dood in de ogen gekeken. Vladimir Poetins felste politieke tegenstander overleefde de veelbesproken vergiftiging met zenuwgas Novitsjok in 2020 én een hongerstaking achter de tralies, waar hij belandde na zijn terugkeer naar Rusland uit ballingschap in januari 2021. Niet vreemd dus dat hem in de film Navalny vlak voor zijn terugreis vanuit Duitsland naar Moskou wordt gevraagd welke boodschap hij wil achterlaten, mocht hij komen te overlijden.

De vraag wordt gesteld door de regisseur van de documentaire, de Canadese filmmaker Daniel Roher. Navalny zit midden in het beeld en kijkt rechtstreeks in de camera tijdens het interview. Ondanks deze reality-tv-achtige opzet laat hij geen persoonlijke ontboezemingen los. Navalny houdt tijdens de hele documentaire de touwtjes in handen, en zijn boodschap aan de regisseur is dan ook duidelijk: maak er nu vooral een thriller van en bewaar de saaie terugblik op mijn leven maar voor het vervolg, als ik daadwerkelijk overleden ben.

Dat Navalny ook als oppositieleider praktisch ingesteld is, bewees hij al met zijn YouTubekanaal, dat zijdelings aan bod komt in de documentaire. Dit onafhankelijke kanaal richt zich op de gemiddelde burger en bracht al vele onthullingen over corrupte politici en zakenlui rondom het Kremlin naar voren, waarvoor Navalny zelf als razende reporter door het land reisde. Het voorlopige hoogtepunt is de tijdens zijn gevangenschap verschenen reportage over Poetins miljardenpaleis aan de Zwarte Zee.

De no-nonsensehouding van Navalny blijkt ook uit beelden van een grootschalige bijeenkomst in 2018 naar aanleiding van zijn kandidaatschap voor de presidentsverkiezingen. Uit het publiek krijgt hij de vraag wat hij zou doen aan de oorlogen in Syrië en Oekraïne. Zijn wedervraag, “willen jullie voor oorlog betalen?”, wordt luidkeels beantwoord met “Nee!” Waarop hij zegt: “Ik zal oorlog beëindigen.”

Ook elders in de documentaire wijst hij op de hoge kosten die de autoritaire politiek van de Russische Federatie met zich meebrengt; geld dat veel constructiever ingezet kan worden, beter afgestemd op de behoeftes van de burger. Navalny pleit hierbij voor wat hij praktische, eenvoudige en zelfs ‘primitievere’ politiek noemt – met mensenrechten, vrijheid van meningsuiting en eerlijke verkiezingen als belangrijkste pijlers.

De film negeert niet hoe Navalny’s pragmatische aanpak hem in het verleden in verband heeft gebracht met extreemrechtse politiek. Inmiddels lijkt wel duidelijk dat hij alleen sprak op nationalistische bijeenkomsten om juist dat substantiële deel van het kiezersvolk te overtuigen: vrije keuze bij de stembus is ook in jullie belang. Maar omdat dezelfde bijeenkomsten ook neonazi’s trokken, zullen tegenstanders en sceptici Navalny tot in lengte van dagen met hen associëren.

In een verbazingwekkende serie neptelefoongesprekken weet Navalny een onthulling los te krijgen van een van zijn aanslagplegers

Terwijl Poetin al beweerde dat Navalny voor de CIA werkt, werd in het Westen gesuggereerd dat hij een nep-oppositieleider zou zijn, in het leven geroepen door de Russische geheime dienst. Zo haalt de film een Twitterbericht van die strekking boven water van Christo Grosev, hoofdonderzoeker bij onderzoekscollectief Bellingcat. Verrassend dus dat diezelfde Grosev aanbiedt om te helpen bij het onderzoek naar Navalny’s vergiftiging.

Tijdens dit onderzoek, waar een groot deel van de documentaire om draait, wordt Grosev streng gemonitord door de medewerkers van Navalny. Al snel blijkt de “aardige Bulgaarse nerd met laptop” de perfecte partner voor de oppositieleider. Dat heeft enerzijds te maken met de vernieuwende stijl van de onderzoeksjournalisten van Bellingcat; in de huidige wereld van fake news vertrouwen zij niet zozeer op menselijke bronnen, maar eerder op data.

Anderzijds staat Grosev open voor de brutale journalistieke stijl van Navalny zelf. Met vereende krachten ontrafelen zij een schimmig netwerk rond de fabriek waar het zenuwgif Novitsjok geproduceerd wordt. Dit leidt naar een geheime groep van twintig man die alles wegheeft van een doodseskader. Leden van deze groep blijken Navalny achtervolgd te hebben tijdens de bewuste reis waarop hij vergiftigd werd. In een verbazingwekkende serie neptelefoongesprekken weet Navalny een onthulling los te krijgen van een van zijn aanslagplegers.

Navalny leert Grosev hoe men de tegenstander nooit mag overschatten en hoe vaak de meest onnozele aanwijzingen doorslaggevend kunnen zijn. Een wijze les van de door de wol geverfde Rus, wiens interesse in politiek gewekt werd door de ramp met de kerncentrale bij Tsjernobyl; hierna mocht de negenjarige Navalny niet meer op bezoek op de boerderij van zijn oma, die er vlakbij woonde. Het Kremlin, waar de ramp eerst ontkend en later gebagatelliseerd werd, heeft hij dus altijd gewantrouwd.

In het telefoongesprek met wetenschapper Konstantin Kudryavtsev, een van de daders, kruipt Navalny in de rol van diens handlanger en weet hij een bekentenis over de vergiftiging los te peuteren. Het verbluffende gesprek is een hoogtepunt in de film. Aan het eind vraagt Navalny – nog steeds incognito – hoe Kudryavtsev diens slachtoffer zou omschrijven. “Voorzichtig en altijd nauwkeurig”, antwoordt hij. “Hij zet nooit onnodige stappen.”

Kudryavtsevs observatie klopt enerzijds helemaal, maar lijkt anderzijds in tegenspraak met Navalny’s terugkeer uit ballingschap, waarna hij direct gearresteerd werd op een vliegveld in Moskou. Het is een van de laatste scènes van de documentaire. Zien we twijfel in zijn ogen vlak voor de landing op Russische bodem? Zeker nu de oorlog in Oekraïne alle eerdere wandaden van de regering overschaduwt, is het de vraag of Navalny’s provocerende terugkomst wel heeft opgeleverd waar hij op had gerekend.