Een verdeeld en onmachtig Europa als speelbal

Alle machtspolitieke signalen wijzen in de richting van een multipolaire wereld. Een wereld waarin naast de Verenigde Staten in ieder geval Rusland, China en India een dominante positie zullen innemen. Die wereld is er nog niet. Het Amerika van Donald Trump is militair nog veruit de machtigste mogendheid. Maar ook die positie wordt aan alle kanten uitgedaagd. De voor ons belangrijke vraag is nu of de Europese Unie en haar lidstaten in die multipolaire wereld een eigen plek zullen weten in te nemen, zodat zij op gelijke voet meespelen.

Die vraag is om twee redenen belangrijk. Ten eerste zal die meerpolige wereld ruwer zijn. Het machtspolitieke spel zal harder gespeeld worden. Wie geen tegenweer kan bieden, verliest. Ten tweede hebben bij uitstek de Europese Unie en haar lidstaten baat gehad bij de westers gedomineerde mondiale orde, zoals die onder Amerikaans leiderschap na 1945 vorm kreeg. De EU weerspiegelt de beginselen die aan die orde ten grondslag liggen: democratie, rechtsstaat, en bereidheid op basis van multilaterale spelregels samen te werken. Met het einde van de westerse dominantie en een Amerika dat zich weinig gelegen laat liggen aan mondiale verantwoordelijkheden loopt die orde af.

Een ruwere wereld dus. Dat is het toekomstscenario. Dan is er kijkend vanuit het heden weinig reden voor optimisme over het vermogen van de Europeanen om in de die wereld overeind te blijven. Als het gaat om machtspolitiek, zijn de Europeanen immers verdeeld en daarmee onmachtig. Europa als speelbal; dat is het perspectief.

Dit scenario is het gevolg van krachten die nu al diep ingrijpen binnen de EU. Zo wordt de Unie van buiten belaagd door drie mogendheden die er op uit zijn haar te verdelen. Dat geldt op voorhand voor Rusland. Autoritair, nationalistisch en gefrustreerd streeft Moskou ernaar te voorkomen dat de EU zich als machtspolitieke rivaal op het Euraziatisch continent manifesteert. Via een beleid van verdeel en heers en van hybride ondermijning is Rusland daar succesvol in. Zie de Balkan, zie landen in Midden-Europa, waaronder Oostenrijk.

De verdeeldheid over Europa manifesteert zich immers meer en meer binnen lidstaten, waar euroscepsis en populisme zich breed en diep genesteld hebben als politieke krachten

Achter Rusland hanteert China op een geduldiger wijze dezelfde aanpak. Met hulp en investeringen beoefent dat land het spel van de bilaterale diplomatie, waarbij landen worden losgeweekt uit het bredere verband van de EU. En dan de VS onder een president die de EU als vijand beschouwt en de Brexit als een zegen. Natuurlijk, Trump heeft niet het eeuwige leven. Maar acht jaar Trump – en dat is een reëel vooruitzicht - zal tot een ernstige aantasting van de trans-Atlantische cohesie leiden. Maar het zal ook de eenheid binnen de EU onder grote druk plaatsen.

Van drie kanten wordt de Unie zo uit elkaar getrokken. En dat terwijl de verdeeldheid binnen de Unie zelf groot is. Een verdeeldheid die veel dieper gaat dan onenigheid tussen lidstaten. De verdeeldheid over Europa manifesteert zich immers meer en meer binnen lidstaten, waar euroscepsis en populisme zich breed en diep genesteld hebben als politieke krachten. Brexit is slechts één voorbeeld van diepe tegenstellingen binnen een land over nut en noodzaak van het EU-lidmaatschap.

Maar wie verder graaft, ziet een nog veel alarmerender fenomeen. Steeds duidelijker wordt dat de huidige vertrouwenscrisis rond de Europese integratie onlosmakelijk verbonden is met de erosie van het fundament waarop de Europese samenwerking berust. Dat bestond uit lidstaten met een stabiele democratie, de garanties van de rechtsstaat en de bescherming van de verzorgingsstaat.

In de vorm van populisme, opkomend nationalisme, een afbrokkelende middenklasse en afnemend vertrouwen in politiek en overheid staat dat fundament onder druk. Dit vertaalt zich welhaast een op een in wantrouwen tegenover de EU. En waar de Unie alleen kan functioneren op basis van compromis en consensus, wordt daarmee het vermogen tot onderlinge samenwerking in de kern aangetast.

Verdeeldheid, onmacht en lethargie vormen dus het toekomstbeeld. Waarmee deze regio liggend aan de rand van het Euraziatisch continent tot marginaliteit veroordeeld is. Een voor Nederland somber vooruitzicht. Ziehier het scenario naar en in 2040. Onzinnig? Nee. Voorstelbaar? Ja. Sterker, het gebeurt al.

Deze opinie-bijdrage verscheen eerder in Het Financieele Dagblad als onderdeel van een serie over het toekomstbeeld van 2040 o.a. op het thema Europa.