Is Brussels optimisme over nieuwe regering Italië terecht?

De nieuwe Italiaanse regering onder leiding van de partijloze premier Giuseppe Conte is uit de startblokken. Conte II zou een regering met een links sociaaleconomisch en pro-Europees profiel zijn. In Brussel klonk reeds voorzichtig gejuich, maar het is te vroeg om te denken dat de problemen tussen Rome en Brussel nu plots verleden tijd zijn.

De nieuwe regering in Rome en politieke krachten in Brussel doen er alles aan om te benadrukken dat een nieuw tijdperk is aangebroken in hun getroebleerde verhouding. De alliantie tussen de Vijfsterrenbeweging en de sociaaldemocratische Democratische Partij (PD) presenteert zichzelf als de regering van de svolta – “de ommekeer” – en Brussel juicht dit van harte toe. Geen Conte bis maar Conte due: geen voortzetting van het eerste kabinet van premier Conte, maar een nieuwe bladzijde in de Italiaanse geschiedenis en verhouding met de EU.

Dat is althans het beeld dat de Italiaanse premier over zijn nieuwe regering in Rome graag benadrukt. Sinds Lega-voorman en minister van Binnenlandse Zaken Matteo Salvini in augustus op zijn beach tour langs de Italiaanse stranden de handdoek in de ring gooide, doet Conte er alles aan om het beeld van een nieuwe start vast te houden. In een pinnige speech veegde hij Salvini de mantel uit in het parlement. Hij verweet hem onbetrouwbaarheid, autoritaire neigingen en een slecht arbeidsethos; terwijl Salvini op het strand was, werd er achter de burelen in Rome immers gewoon gewerkt.

Contes nieuwe ministerploeg bevat bovendien veel nieuwe gezichten. Op enkele sleutelministeries benoemde hij stevige pro-Europese krachten die een radicaal andere toon aanslaan dan het ‘basta euro’ van de Lega-voorman. Vooral de nieuwe minister van Financiën Roberto Gualtieri springt hierbij in het oog. Deze sociaaldemocraat weet dankzij een lange staat van dienst als Europarlementariër precies hoe de hazen lopen in Brussel. Bovendien geniet Gualtieri in Brussel veel aanzien vanwege zijn voorzitterschap van de Commissie Financiën.

Voorzichtig gejuich in Brussel toen de nieuwe Italiaanse regering deze week werd beëdigd.

Reden genoeg tot voorzichtig gejuich in Brussel dan ook toen de Italiaanse regering deze week werd beëdigd. De Europese Commissie, die normaal gesproken niet scheutig is met commentaar op binnenlandse aangelegenheden, zwaaide Conte alle lof toe. En de markten volgden: de spread – het verschil tussen Duitse en Italiaanse staatsleningen waarmee het vertrouwen in de Italiaanse regering inmiddels economisch wordt uitgedrukt – daalde naar het laagste niveau in lange tijd.

Deels is dat Brusselse optimisme terecht. De PD – over de Vijfsterrenbeweging zo meer – is een echte pro-Europese partij en zal haar stempel drukken op het Europabeleid van de regering. Bovendien zal de toon van de regering radicaal anders zijn dan onder Salvini. Waar Salvini altijd de confrontatie zocht en tegelijkertijd schitterde door afwezigheid aan de onderhandelingstafel, zal Conte nu juist zoeken naar de dialoog. Toon is van niet te onderschatten belang in de diplomatie, maar het is te vroeg om te denken dat de problemen tussen Rome en Brussel nu plots verleden tijd zijn.

Geen natuurlijke alliantie
Ten eerste is de coalitie tussen de Vijfsterrenbeweging en de PD alles behalve een natuurlijke alliantie. Al voordat de coalitie werd geboren, was het modder gooien over en weer begonnen. De twee partijen zijn natuurlijke aartsrivalen. In de ogen van de Vijfsterrenachterban staat de PD voor alles wat er mis is met Italië. De partij wordt gezien als een old boys network van grijze oude mannen die denken dat het land van hen is, elkaar baantjes toeschuiven, jongeren de toegang tot de macht ontzeggen en verantwoordelijk zijn voor het slechte bestuur, de economische stagnatie, het lage voorzieningenniveau en de hoge staatsschuld waar Italië zo onder lijdt.

De nieuwe Italiaanse regering staat vanaf het begin onder hoogspanning

De PD ziet de Vijfsterrenbeweging op haar beurt als een verzameling onverantwoordelijke, onervaren en vooral onkundige jonge honden die de schreeuwerige toon van sociale media en de piazza naar het parlement hebben gebracht en zo het politieke niveau verder naar beneden brengen. Veel protest maar weinig oplossingen, verwijten de sociaaldemocraten de beweging van oprichter Beppe Grillo. Als bewijs daarvoor wijzen de sociaaldemocraten naar de problemen in het door de Vijfsterrenbeweging bestuurde Rome, zoals de vuilniscrisis, criminaliteit en ontploffende bussen door slecht onderhoud. Tot slot zijn er nog de ideologische verschillen. Niet onbelangrijk in dit verband: de Vijfsterrenbeweging is traditioneel eurosceptisch, de PD juist niet.

Kortom, de regering staat vanaf het begin onder hoogspanning. Met uitzondering van Luigi di Maio, de Vijfsterrenleider die minister van Buitenlandse Zaken is geworden, hebben beide partijen dan ook geen kopstukken op het regeringspluche gelanceerd – geen blijk van groot vertrouwen in de coalitie. En op Salvini’s voormalige ministerie plaatsten ze een technocraat; wellicht bang om hun vingers aan de dossiers op dit ministerie te branden.

Wat de regering dan ook vooral bijeenhoudt, is precies hetgeen ze bijeen heeft gebracht: een afkeer van Salvini en een angst voor verkiezingen. Beide partijen doen het slecht in de peilingen, waar Salvini al een jaar domineert. En daar ligt het tweede probleem voor de nieuwe regering: als aanvoerder van een rechtse oppositie is het voor Salvini eenvoudig oppositie voeren tegen een regering met een links sociaaleconomisch en pro-Europees profiel. Iedere migrant die aankomt of iedere acceptatie van een richtlijn uit Brussel zal hij aangrijpen om op verkiezingen te blijven hameren of een wig te drijven tussen beide partijen – en te lonken naar de achterban van de Vijfsterrenbeweging. Met twee regeringspartijen die slecht staan in de peilingen is het de vraag hoe lang de regering deze druk kan weerstaan.

Lange-termijnissues
In de relatie met Brussel spelen ook lange-termijnissues een rol die niet zomaar zijn opgelost. De Italianen zullen hun regering afrekenen op twee belangrijke onderwerpen: migratie en economische groei. Voor beide onderwerpen heeft Italië Brussel nodig, maar op allebei de thema’s zal deze regering geen radicale ommezwaai maken.

De regeerplannen suggereren wat betreft migratie vooral een andere toon dan daadwerkelijk ander beleid

Op het gebied van migratie wordt in het regeerakkoord gesproken van het ‘bijwerken’ van de strenge migratiewetten van Salvini en wordt gepleit voor een krachtig Europees antwoord op de migratiecrisis in het Middellandse Zeegebied – waar Italië aan de frontlinie ligt. Dit suggereert voornamelijk een verandering van toon dan daadwerkelijk een ander beleid. Juist de laatste regering van de sociaaldemocraten, onder leiding van Paolo Gentiloni (die nu Eurocommissaris wordt), sloot immers de omstreden deal met Libië over het tegenhouden van migranten daar. De grote daling van het aantal migranten dat aankomt in Italië is vooral het gevolg van deze deal.

Tegelijk stemde de Vijfsterrenbeweging in de regeringsbankjes voor alle decreten waarmee Salvini zijn politiek van “gesloten havens” en harde lijn tegen ngo’s kracht bijzette. Beide initiatieven zorgden weliswaar tot opgetrokken wenkbrauwen in Brussel, Parijs en Berlijn, maar de Romeinse solo in het migratiebeleid is in de Italiaanse visie uit nood geboren. Door het ontbreken van een ‘krachtig Europees antwoord’ op de crisis, en vooral door het ontbreken van Europese solidariteit bij de opvang van migranten, staat Italië er alleen voor. Tenzij er een dergelijk gezamenlijk Europees antwoord komt, zal het Italiaanse migratiebeleid dan ook niet radicaal wijzigen – het werd immers grotendeels gesteund door beide nieuwe regeringspartijen.

De economie van Italië staat al decennia lang vrijwel stil

Ook op economisch terrein zal de toon in Rome anders zijn, maar zullen de Romeinse eisen niet wezenlijk veranderen. De Italiaanse situatie en belangen zijn dat immers ook niet. De economie van Italië staat al decennia lang vrijwel stil; deze groeide met 7 procent in twintig jaar. Ter vergelijking: in Spanje was dit 40 procent. Miljoenen Italianen leven in armoede en hebben baantjes met weinig tot geen carrièreperspectieven. Honderdduizenden jongeren zijn inmiddels uitgeweken naar het buitenland.

Tegelijkertijd heeft Italië bijna ieder jaar een primair overschot op de begroting gepresenteerd ‘voor de rentebetaling op staatsschuld’ (met andere woorden: het land geeft minder uit dan er binnenkomt, totdat de miljarden aan rentebetalingen in beeld komen). Die staatsschuld wordt uitgedrukt in percentage van het bruto nationaal product en hiervoor gelden strenge Brusselse regels. De regering in Rome redeneert dat juist die Brusselse regels Italië verhinderen om werkelijk noodzakelijke overheidsinvesteringen te kunnen doen die resulteren in economische groei, zoals het verlagen van de hoge belastingdruk en investeren in onderwijs en infrastructuur. Volgens de Italiaanse regering zal de economie dan groeien en gaat de staatsschuld in percentage van het bruto nationaal product vanzelf naar beneden.

Op polemische wijze was dit het verhaal van Salvini, maar diplomatieker werd dit verhaal in het verleden ook al verwoord door de premiers Matteo Renzi en Paolo Gentiloni. En zo zal het ook worden verwoord door de nieuwe regering van Conte. Veel hangt af van de bereidwilligheid van Brussel, maar het argument dat alleen economische groei een al ontevreden electoraat tevreden kan stellen, zal deze regering zeker in stelling brengen.

Geen ommekeer?
En dat leidt tot het laatste argument waarom ook deze nieuwe regering niet direct een ommekeer in de moeizame Italiaanse relatie met Brussel zal zijn. Italië heeft een aantal grote sociale, economische en politieke problemen. In het land – dat behoort tot de founding fathers van de Europese Unie – is in de laatste jaren bij delen van de bevolking de hardnekkige indruk ontstaan dat de Europese Unie geen oplossingen levert, maar de problemen juist verergert.

Italië is ook een bijzonder weerbaar land met allerlei ingrediënten voor succes

Die indruk is – kort door de bocht – min of meer als volgt. Eerst was daar de eurocrisis waarin Italië langs de rand van de afgrond ging en een technocratische premier aangemoedigd door Brussel een reeks pijnlijke hervormingen doorvoerde, terwijl de beloofde economische groei uitbleef. Maar terwijl Brussel Rome de les las op economisch gebied, weigerde het Italië de helpende hand te bieden toen honderdduizenden migranten per boot arriveerden op de zuidelijke stranden van het land.

De combinatie van deze twee indrukken is in de Italiaanse publieke opinie krachtig en een belangrijke verklaring voor het electorale succes van Salvini. Tegelijk is Italië echter ook een bijzonder weerbaar land met allerlei ingrediënten voor succes: trots lid van de G7, een overschot op de betalingsbalans (het exporteert meer dan het importeert), innovatieve bedrijven die made in Italy tot een kwaliteitskenmerk hebben gemaakt, en een lange humanitaire en pro-Europese traditie. De nieuwe regering zal deze bronnen proberen aan te spreken. Dat is zeker niet onmogelijk, maar het zal daarbij in Brussel argumenteren dat het slagen van “de ommekeer” niet alleen van Italië, maar net zo goed van de Europese Unie afhangt.