Hoe ziet een einde van de Oekraïne-oorlog eruit?

In hoeverre heeft het Westen met de NAVO-uitbreiding de Russische invasie uitgelokt? Hoe zou deze oorlog kunnen eindigen? En hoe moet het Westen zich nadien verhouden tot het Rusland van Vladimir Poetin? Een half jaar na het begin van de Russische invasie legt de Clingendael Spectator deze drie vragen voor aan zeven vooraanstaande experts. In deze serie worden hun antwoorden gepresenteerd. In de tweede aflevering aandacht voor de vraag welke rol het Westen kan spelen bij het beëindigen van de oorlog. Hoe zou dat einde eruit kunnen zien? Moet de Oekraïense president Volodimir Zelenski een vrede accepteren met nieuwe grenzen of moeten de Russen uit heel Oekraïne verdreven worden?

Deze keuze tussen het accepteren van nieuwe grenzen of het verdrijven van de Russen uit heel Oekraïne ligt eerst en vooral bij Oekraïne zelf. Het Westen heeft wel invloed op de uitkomst van de oorlog, met enerzijds economische sancties tegen Rusland en anderzijds financieel-economische steun en wapenleveranties aan Oekraïne.

Een vredesakkoord moet het einddoel zijn, maar het Westen kan beter eerst de Oekraïense positie aan een uiteindelijke onderhandelingstafel versterken door diens positie op het slagveld te verbeteren. Kiev moet daarbij worden geholpen om niet alleen zichzelf te verdedigen, maar ook zoveel mogelijk Oekraïens grondgebied te bevrijden alvorens onderhandelingen in te gaan. Uiteindelijk bepaalt Oekraïne zelf hoeveel risico’s en verliezen het daarvoor bereid is te accepteren.

Westerse regeringen zijn echter ook verantwoordelijk voor de veiligheid van de eigen bevolkingen en moeten daarom een grotere escalatie naar een oorlog tussen Rusland en de NAVO vermijden. Dat vraagt een ongemakkelijke balans tussen beide doelstellingen. De huidige koers is de juiste, maar moet continu worden bijgestuurd afhankelijk van hoe de oorlog zich ontwikkelt.

Deze vraag is een uiting van een soort omgekeerd slavofiel Oriëntalisme: een dweperig verlangen tot zelfkritiek vanuit een egocentrisch Westers perspectief dat denkt dat alles om ‘ons’ draait en geen rekening houdt met autonome ontwikkelingen in het Oosten. Het Westen en ook de talrijke quasi-Kissingers achter hun geopolitieke tekentafels moeten onder ogen zien dat Rusland een conflict heeft ontketend dat één à twee generaties kan gaan duren.

Het is eerst en vooral aan de legitieme macht in Kiev om te bepalen welke concessies het eventueel wil doen. Als de NAVO en Europese Unie de Oekraïense regering gaan dwingen te buigen voor de territoriale of politieke eisen van Rusland, zal het Westen zichzelf verscheuren op een manier waarbij de Europese deling van Jalta in 1945 verbleekt. Gesteund door de Verenigde Staten en het Verenigd Konikrijk zullen Midden- en Oost-Europa een Jalta 2.0 niet accepteren. West-Europa zal dan te kijk staan als speelbal uit een tijd van Ooit.

Wat wenselijk en realistisch is, loopt in de beantwoording van deze vraag sterk uiteen. Het idee dat ‘verdrijving van de Russen’ tot vrede zal leiden is niet alleen onrealistisch maar ook risicovol. Er is een kans dat een teruggedrongen Rusland opschaalt van een ‘militaire operatie’ naar een echte oorlog. Met nog veel meer doden tot gevolg. Het Westen moet dus inzetten op onderhandelingen. 

Veel hangt af van waar de frontlinie ligt op het moment dat de winter intreedt; dat zou een ‘rijp’ moment kunnen zijn. Het enige kansrijke pakket is een deal waarbij Oekraïne afziet van NAVO-lidmaatschap en zelfbestuur toekent aan Loegansk en Donetsk. Burgers uit de getroffen gebieden zou de mogelijkheid moeten worden geboden zich opnieuw in Oekraïne te vestigen naar eigen voorkeur. Dit zou gepaard moeten gaan met een realistische procedure voor toelating tot de Europese Unie. De cynische conclusie is dat een dergelijk pakket met de juiste internationale druk al in maart 2022 op tafel had kunnen liggen. Dat is de waanzin van oorlog.

Ik denk allereerst dat er een goed beheersingsplan moet zijn voor alle mogelijke vormen van escalatie: van escalatie in de economische oorlogvoering tot nucleaire escalatie. Er is pas kans op de-escalatie als één partij of beide partijen uitgeput raken. Een tweede doel is het doeltreffend steunen van Oekraïne en het afraden van horizontale militaire escalatie. Een derde doel is dat we dit débacle voor Europa omzetten in een leerschool: het wordt tijd dat onze burgers voelen dat de wereldorde snel verandert en dat er nog veel grotere uitdagingen zullen volgen als we onze macht niet opnieuw serieus nemen.

Ik geloof niet dat de zogenoemde democratisering van de internationale politiek zal leiden tot een rechtvaardigere internationale politiek. De nieuwe mogendheden zullen zich even arrogant opstellen als wij in het verleden en we hoeven echt niet op hun mededogen te rekenen. Maar macht bouw je niet zonder offers. We moeten de pijngrens van de burgers verhogen; we zullen opnieuw prioriteit moeten geven aan wat van vitaal belang is. Kortom: minder gadgets en luxe, meer eigen productie en veiligheid.

Rusland ‘verslaan’ – een interpretatie van de realist John Mearsheimer – lijkt me te ver gezocht. Het Westen, vooral de VS, moet door het blijven leveren van wapens Poetin ervan weten te overtuigen dat doorvechten geen zin heeft (een Derde Wereldoorlog al helemaal niet) en dat de onderhandelingstafel de meest draaglijke oplossing is.

Poetin heeft namelijk weinig opties. Krankzinnige wraakbombardementen met Russische raketten op wat hij “civiele infrastructuur” (stuwdammen) noemt, tonen alleen maar aan hoe radeloos hij is. Die bombardementen zijn terreur pur sang en militair zinloos. Een pseudo-mobilisatie van ongetrainde ‘reservisten’ en gevangenen lijkt me daarnaast kansloos. En het organiseren van nepreferenda is riskant, aangezien dit kan uitdraaien op een fiasco als de wereld – behalve de Wit-Russische leider Aleksandr Loekasjenko en de Syrische president Bashar al-Assad – zijn annexaties niet erkent.

Columnist Simon Tisdall waarschuwt in The Guardian dat de “madman” in zijn Kremlin nu dermate in het nauw gedreven is, dat hij zich gedwongen voelt tot het inzetten van een kernwapen. Dreigen met een kernramp lijkt mij echter psychopathisch dreigen met zelfmoord.

Met de recente ontwikkelingen is de situatie aanzienlijk complexer geworden. De Russische strategie is er nu op gericht de situatie verder te escaleren opdat de Oekraïners in ieder geval niet nóg meer grondgebied terugwinnen. Poetin kiest voor de vlucht naar voren door de ‘referenda’ in onder andere Donetsk en Loegansk over eventuele annexatie van Rusland te steunen en vervolgens zelf gedeeltelijke mobilisatie aan te kondigen.

Het Russische einddoel lijkt nu annexatie van de reeds door Rusland bezette gebieden. Dit betekent dat eventuele gevechtshandelingen in die gebieden vanuit Russische optiek straks niet op Oekraïens, maar op Russisch grondgebied plaatsvinden.

Het Westen moet daarom enerzijds de druk richting Rusland maximaal opvoeren door Oekraïne te blijven steunen en anderzijds het hoofd koel houden. Felle retoriek alleen zal ertoe leiden dat Poetin zich nog meer in het nauw gedreven voelt, en uit zijn laatste toespraak blijkt ook dat hij geen enkele optie – inclusief de nucleaire – schuwt.

De successen van Oekraïne nabij Charkov hebben nog niet geleid tot een grote doorbraak; ze hebben vooralsnog geleid tot een nieuwe patstelling. Wegens een gebrek aan gevechtseenheden op de grond kunnen allebei de partijen tactische successen niet omzetten in strategische successen, zoals grootschalige veroveringen of heroveringen.  

Opgeven betekent voor president Poetin gezichtsverlies, terwijl president Zelenski hoopt op meer westerse wapens en omvangrijke trainings- en opleidingsprogramma’s voor rekruten. Dat zou de situatie kunnen doen kantelen, maar kan Rusland ook dwingen tot mobilisatie of de inzet van kernwapens. Precies dat eerste kondigde Poetin aan op 21 september waarbij hij tevens dreigde met kernwapens. Dit plaatst het Westen voor een dilemma: doorgaan met steun en het risico lopen op een kernwapenoorlog of terugtrekking.

Sancties hebben Poetins ‘oorlogsmachine’ tot nu toe niet gestopt. Hoewel een Oekraïense overwinning nooit uit te sluiten is, is het meest waarschijnlijke scenario nog steeds voortmodderen tot een staakt-het-vuren, dat overigens niet tot een vredesakkoord hoeft te leiden waarbij Zelenski gebied prijsgeeft. Daarmee wordt wel een nieuw bevroren conflict gecreëerd, vergelijkbaar met de situatie in Moldavië en Georgië.