De zoektocht naar waarheid in de digitale informatie-jungle

Met welke uitdagingen wordt de onderzoeksjournalist vandaag de dag geconfronteerd? Over welke middelen beschikt de journalist om de waarheid te achterhalen? En hoe overtuigt de onderzoeksjournalist de samenleving van de waarheid in een ‘post-truth’-tijdperk, waar liegende politici en kwaadaardige internettrollen de scepter zwaaien op het internet? Het IDFA 2018 vertoont twee nieuwe documentaires over twee van de grootste journalistieke onderzoeksinitiatieven van het afgelopen decennium: het Britse collectief voor burgerjournalisten Bellingcat en het eenjarige internationale journalistieke onderzoek naar de Panama Papers.

In zijn documentaire Bellingcat – Truth in a Post-Truth World vertelt de Nederlandse filmmaker Hans Pool hoe het pas vier jaar oude onderzoeksplatform Bellingcat bewijs heeft geleverd voor enkele van de meest spraakmakende journalistieke onthullingen van de afgelopen tijd. Louter op basis van openbare internetbronnen, zoals YouTube, sociale media en Google Earth, heeft dit collectief van burgerjournalisten diepgravend onderzoek gedaan naar de wapenlevering aan rebellen in Syrië, de boekraket die MH17 neerhaalde en, meest recentelijk, de twee Russische spionnen achter de Skripal-vergiftiging.

Huiskamerdetectives op internet
Het geheim achter de successen van Bellingcat, zo blijkt in Pools documentaire, is dat de zogeheten ‘Bellingcat-methode’ een adequaat antwoord biedt op een digitale revolutie die verregaande gevolgen heeft gehad voor de manier waarop wij informatie verzamelen en ervaren. Het is voor een individuele journalist onmogelijk om de enorme hoeveelheden data door te spitten voor elke publicatie, laat staan om de op deze wijze gevonden informatie te verifiëren. De Syrische burgeroorlog is het meest gedocumenteerde conflict in de geschiedenis en er is geen journalistiek medium met voldoende mankracht om al die data – in het geval van Syrië zijn er meer uren aan materiaal dan de duur van het daadwerkelijke conflict – het hoofd te bieden.

Bellingcat is erin geslaagd om een heel leger aan vrijwilligers te rekruteren. Voor zijn documentaire kwam Pool thuis bij verschillende Bellingcatters die vanuit de leunstoel, ‘s avonds laat na werk, met oeverloos geduld Google Earth afstruinen op zoek naar locaties van onthoofdingsvideo’s of Facebookprofielen van de vrouwen van Russische soldaten opsporen. Ook oprichter Eliot Higgins werkt gewoon vanuit zijn huis in Leicester op de bank, met naast zich zijn dochtertje dat tekenfilmpjes kijkt op de iPad.

Is de schare Bellingcatters ooit groot genoeg om weerstand te bieden tegen zulke grove en grootschalige manipulatie?

Het werk lijkt wellicht weinig glamoureus, toont Pool ons, maar de puzzelstukjes die deze ‘hobbyisten’, soms met gevaar voor eigen leven, samen verzamelen zijn wel degelijk spectaculair en geven een nieuwe kijk op belangrijke internationale kwesties. Ze werken doorgaans relatief snel. Zo stelde Bellingcat slechts twee maanden na de MH17-ramp al vast dat het een Russische boekraket was geweest die het vliegtuig uit de lucht heeft geschoten. En ze werken vaak zorgvuldiger: waar de journalist doorgaans onder de druk van een deadline zaken voor waar aanneemt, neemt de Bellingcatter de tijd om vraagtekens te zetten. Een van de meest opzienbarende voorbeelden uit de documentaire is de scène waarin de Nederlandse Bellingcatter Christiaan Triebert, een inmiddels gerenommeerde onderzoeksjournalist, aantoont hoe een filmpje van een zogenaamde aanslag met een autobom in Bagdad in werkelijkheid in scène is gezet. Persbureaus hadden het filmpje echter al in korte tijd verspreid onder verschillende kranten en nieuwsprogramma’s die het blindelings op hun eigen kanalen deelden.

Pool geeft de kijker een enthousiasmerend beeld van de mogelijkheden van Bellingcat, maar verzuimt daarbij een aantal noodzakelijke kanttekeningen te plaatsen. Het voorbeeld van de autobom in Bagdad maakt namelijk ook enigszins mismoedig: is de schare Bellingcatters ooit groot genoeg om weerstand te bieden tegen zulke grove en grootschalige manipulatie? Het is een gemis dat Pool niet ingaat op de grotere vraag wat nodig zou zijn om de waarheid te herstellen in dit ‘post-truth’-tijdperk. Ook andere vragen die de documentaire bij de kijker oproept, blijven onbesproken. Hoe organiseert Bellingcat zichzelf als collectief met werknemers die allemaal op eigen initiatief vanuit huis werken? Kan daadwerkelijk iedereen aan Bellingcat bijdragen of heeft de organisatie iets van een selectieprocedure om de kwaliteit en betrouwbaarheid te waarborgen?

Wat ook meer aandacht verdient, zijn de beperkingen aan de potentie van Bellingcat en onderzoek op basis van openbare bronnen. Pool suggereert dat openbare bronnen in de toekomst een steeds grotere rol zouden kunnen gaan spelen in internationale rechtszaken, bijvoorbeeld van het International Strafhof in Den Haag.1  Twee grote problemen hierbij zijn echter dat bedrijven als YouTube vaak gewelddadig beeldmateriaal van hun platforms weren en dat de enorme hoeveelheden aan data nog niet gearchiveerd worden. Bovendien is, tegen de tijd dat een rechtszaak op gang komt, veel online materiaal al verwijderd.2  Een ander in deze documentaire onderbelicht gebleven kritiekpunt is dat, alhoewel de Bellingcatters enorm goed zijn in het verzamelen van materiaal, hen dat nog niet tot goede analisten maakt. Bovendien heeft de Bellingcat-methode het risico dat er te veel waarde wordt gehecht aan onlinefoto’s en -video’s, terwijl lang niet alle aspecten van een conflict of gebeurtenis op beeld zijn vastgelegd.3

Schaamteloze politici
The Panama Papers van de Amerikaanse regisseur Alex Winter behandelt een journalistieke onderneming met een geheel andere werkwijze, onderzoeksobject en van een veel grotere schaal dan Bellingcat. Winter vertelt het verhaal van het internationale samenwerkingsverband van honderden journalisten dat het grootste datalek tot dusver onderzocht. In een jaar tijd heeft dit team 11,5 miljoen  documenten doorgelicht en op basis daarvan grootschalige belastingontduiking en –fraude, waarbij talloze politici, zakenmensen, sporters en andere prominenten betrokken waren, aan het licht gebracht.

Winter verhaalt de gebeurtenissen in simpele chronologische lijn: van het moment dat de Süddeutsche Zeitung benaderd werd in 2015 door een anonieme bron in het bezit van deze bulk aan belastende informatie tot de eerste publicaties van vondsten in april 2016 en de directe nasleep. Alhoewel dit verhaal wellicht bij velen vrij bekend is, is de kracht van de documentaire dat deze een morele inslag heeft. Winter schetst een schrijnend contrast: hoe normaal het enerzijds is geworden in de politiek en het bedrijfsleven om geheel schaamteloos grote hoeveelheden geld weg te sluizen, terwijl de inkomensongelijkheid nog altijd toeneemt.

Zij verkochten slechts de messen, beargumenteerde Mossack Fonseca, maar zij pleegden niet de moord

Verschillende politieke leiders die zichzelf koelbloedig (Vladimir Poetin) ofwel stuntelig (David Cameron) verdedigen voor de camera passeren de revue. Het absolute hoogtepunt in deze reeks is de IJslandse premier Sigmundur Davíð Gunnlaugsson die spontaan begint te zweten en in paniek de kamer uitstormt wanneer een journalist hem confronteert met het feit dat de premier fondsen heeft weggesluisd naar een schermbedrijf op de Britse Maagdeneilanden. Ook de verdediging van Mossack Fonseca, de advocatenfirma die de spil vormde van de Panama Papers, is bijna lachwekkend. Zij verkochten slechts de messen, beargumenteerde de firma, maar zij pleegden niet de moord.

Zoals al eerder benoemd, deze documentaire is voor velen al een bekend verhaal en mist soms een duidelijke focus waardoor veel vragen onbeantwoord blijven. De grootste uitdaging voor deze journalisten, maakt Winter ons duidelijk, was het vinden van een verhaal in deze stortvloed aan informatie en het verifiëren van de documenten.

Desalniettemin wordt gedurende de documentaire weinig duidelijk hoe de journalisten deze problemen aanpakten. Verder benoemt Winter weliswaar de reacties nadat de eerste artikelen verschenen en de politici die dit schandaal de kop heeft gekost. Terecht stelt de documentaire de vraag ‘(…) can all the various judicial systems of the world handle all this material without getting a horrendous case of indigestion[?]’. Helaas blijft deze vraag onbeantwoord. Winter besteedt uiteindelijk maar weinig aandacht aan de juridische processen die in gang zijn gezet en wie daarbij betrokken zijn geweest. Wat dat betreft blijft de documentaire vrij oppervlakkig. Toegegeven, de Panama Papers zijn slechts tweeëneenhalf jaar geleden bekend gemaakt. We zullen nog moeten wachten om te begrijpen wat de langdurige gevolgen zullen zijn van dit datalek.

Eerbetoon aan diepgaande onderzoeksjournalistiek
Ook al zijn Bellingcat en het onderzoeksteam voor de Panama Papers nog zo verschillend, de twee documentairemakers trekken dezelfde algemene conclusies. Allereerst, beide documentaires maken maar al te duidelijk hoe groot en vergaand de effecten zijn van gedegen onderzoeksjournalistiek. Dergelijke onderzoeken lijken wel degelijk een enorme invloed te hebben op waarheidsbeleving en publieke opinie. Tegelijkertijd is het treurig of zelfs tragisch dat, ondanks de enorme publieke verontwaardiging, daadwerkelijke veranderingen uitblijven. Ook al heeft Bellingcat, en later ook nog een internationaal onderzoeksteam, de waarheid aan het licht gebracht, het blijft de vraag of Rusland ooit terecht zal staan. Daarnaast hebben weinig politici verantwoording afgelegd voor belastingontduiking en lijkt een grondige herziening van het belastingstelsel voorlopig uitgesloten.

Toch moeten we ons afvragen of de invloed van macht de belangrijkste bedreiging voor de waarheid vormt in een tijd waarin de digitale wildgroei aan meningen en informatie ons doet verblinden

Ten tweede, de twee films zijn een eerbetoon aan de onderzoeksjournalist. Er zijn maar weinigen die het aandurven om ‘de kat de bel om te doen’ (‘belling the cat’) en die het doorzettingsvermogen hebben om zich in een onderzoek vast te bijten. Tot slot, door deze documentaires worden we eraan herinnerd dat voor de zoektocht naar waarheid een vrije samenleving onontbeerlijk is. ‘Truth does not belong to the order of power but shares an orginal affinity with freedom’, citeert Hans Pool de Franse denker Michel Foucault aan de opening van zijn film. Toch moeten we ons afvragen of de invloed van macht de belangrijkste bedreiging voor de waarheid vormt in een tijd waarin de digitale wildgroei aan meningen en informatie ons doet verblinden.

Op 16 november gaat op IDFA Hans Pools documentaire Bellingcat – Truth in a Post-Truth World in wereldpremière. Op diezelfde avond zal de documentaire te zien zijn in meerdere filmhuizen verspreid over het land. De documentaire is meerdere malen op het festival te zien en wordt op 20 november ook nog op NPO2 uitgezonden. Klik hier voor meer informatie. Alex Winters The Panama Papers wordt ook meerdere dagen vertoond op het IDFA. Je vindt hier meer informatie.

• 1In de documentaire noemt Pool de Libische militieleider Mahmoud Al-Werfalli tegen wie nu een arrestatiebevel is gevaardigd op basis van openbaar bronmateriaal (executie-video's die Al-Werfalli zelf online had gezet).
• 2Zie bijvoorbeeld: Gert van Langendonck, ‘Libische militieleider tart het Strafhof met nieuwe executie-video,’ NRC Handelsblad, 30 januari 2018. Gijs Beukers, ‘Onderzoekscollectief Bellingcat komt naar Nederland,’ Volkskrant, 2 november 2018.
• 3Loes Witschge, ‘Eliot Higgins: Youtube-journalist en Syrië-expert,’ Vrij Nederland, 7 januari 2016.