IDFA-tips 2018: In de slipstream van de macht

Van woensdag 14 tot en met zondag 25 november vindt in verschillende theaters in Amsterdam het International Documentary Film Festival Amsterdam plaats. Filmcriticus Joost Broeren-Huitenga tipt opvallende documentaires over personen aan de zijlijn van de macht.

“Het is geen gouden kooi, hoor... maar toch”, zegt de echtgenote van de Franse ambassadeur in Burkina Faso over haar luxe, stevig ommuurde villa. De scherpe korte film The Ambassador's Wife, opgenomen in de IDFA Competition for Short Documentary, toont hoe zij haar dagen doorbrengt aan het zwembad, en creatieve uiting vindt in een zanggroep. De ambassadeursvrouw is expliciet verboden zelf te werken, legt ze ogenschijnlijk berustend uit. “Zo heeft mijn moeder me ook opgevoed: vrouwen regelen het huishouden. Maar af en toe... nou ja.”

IDFA 2018 | Trailer | The Ambassador's Wife from idfa on Vimeo.

Deze ambassadeursvrouw is lang niet de enige persoon aan de zijlijn van de macht die te vinden is in het IDFA-programma. Sterker nog: ze zijn er in allerlei soorten en maten. De meest prominente is ongetwijfeld Steve Bannon, die in American Dharma van documentairegrootmeester Errol Morris uit de schaduwen treedt. Of misschien is het in Bannons geval beter om te spreken over de coulissen van de macht, van waaruit hij als een marionettenspeler Donald Trump naar het presidentschap van de Verenigde Staten manoeuvreerde. Zo wil in ieder geval de legende; al snel na Trumps verkiezing verdween Bannon uit het Witte Huis. Morris laat hem zelf zijn verhaal doen, gelardeerd met scènes uit klassieke Hollywoodfilms die Bannons propaganda en zijn apocalyptische ideologie vormden.

Mensen die letterlijk aan de zijlijn staan van het grootste politieke en humanitaire gevecht in Europa komen aan bod in The Border Fence over de migratiecrisis. Nadat stemmen opgaan om een grenshek op te trekken in de Brennerpas, maakt de Oostenrijkse regisseur Geyrhalter een rondgang langs betrokkenen en passanten daar. Zijn afgewogen shots verraden een even afgewogen aanpak: vele verschillende stemmen komen aan het woord, en iedereen krijgt de ruimte zijn verhaal te doen. Cruciaal daarbij is wie er juist niet aan het woord komen: de politici die over dat hekwerk soebatten en er uiteindelijk over zullen besluiten. Die zien we alleen af en toe op TV langskomen, terwijl in een huiskamer afkeurend wordt getut-tut-tut of instemmend geknikt. De meeste van die sprekers tonen, linksom of rechtsom, wel empathie met de vluchtelingen die hun heil in Europa zoeken. Zo ontstaat langzaam een beeld van een maatschappij vol individuen die ergens tegen zijn, terwijl het systeem zonder aandacht hiervoor de andere kant op dendert.

IDFA 2018 | Trailer | The Border Fence from idfa on Vimeo.

Zelfs wanneer wel een daadwerkelijke machthebber centraal wordt gesteld, is dat meestal pas wanneer die alweer aan de zijlijn terecht is gekomen. Soms is dat tegen hun eigen wil: de Hongaarse oud-minister-president Ferenc Gyurcsány (op IDFA aanwezig voor een Doc Talk) had afgelopen april maar wat graag weer president van Hongarije willen worden, maar in de verkiezingsstrijd die Hungary 2018 van nabij volgt moest hij het afleggen tegen Viktor Orbán.

Een opvallende trend in het programma is in dit licht ook de groep films over rechtszaken tegen voormalige staatslieden. Van het afzettingsproces tegen de Braziliaanse president Dilma Rousseff (The Trial) tot het proces tegen Ratko Mladić aan het Joegoslaviëtribunaal in Den Haag (The Trial of Ratko Mladić).

IDFA 2018 | Trailer | The Trial (Maria Ramos) from idfa on Vimeo.

Ook waar het niet gaat om in onmin geraakte leiders, krijgen we het tijdens de regeringsperiode gedraaide materiaal veelal pas daarna te zien. Dat geldt voor Citizen Havel (2008), door IDFA-hoofdgast Helena Třeštíková geselecteerd voor haar Top 10, waarin Václav Havel gedurende zijn gehele presidentschap van eerst Tsjechoslowakije en later Tsjechië wordt gevolgd. Makers Pavel Koutecký en Miroslav Janek kregen ongekende toegang tot het leven van Havel, op voorwaarde dat hun beelden pas vijf jaar na het einde van zijn presidentschap het daglicht zouden zien.

De centrale gesprekken in Meeting Gorbachev van Werner Herzog en Andre Singer vonden pas recent plaats, jaren na Gorbatsjovs presidentschap. In drie uitvoerige interviews nemen de filmmakers de balans op met de staatsman die 'perestroika' en 'glasnost' naar de Sovjetunie bracht en zo het einde van de Koude Oorlog inluidde. Meeting Gorbachev is een eervol lofbetoon en een zwanenzang ineen. Met zijn inmiddels kenmerkende accent vertelt Herzog in voice-over de biografie van de oud-president en zet hij diens verworvenheden uiteen. Oude medestanders en bewonderaars komen aan het woord, maar het hart van de film zijn de gemoedelijke gesprekken met Gorbatsjov zelf. Daarin toont hij zich nog altijd een uiterst charismatisch spreker, en ligt de vooruitziende leider die hij was nooit ver onder het oppervlak. En toch plaatst ook Gorbatsjov zichzelf weer een beetje op de zijlijn – bijvoorbeeld door wanneer hij sprekend over de politieke verworvenheden consequent de wij-vorm hanteert. Wanneer Herzog hem vraagt wat er op zijn graf zou moeten komen te staan, verwijst hij naar het grafschrift van een vriend dat hem is bijgebleven: “We probeerden het.”

Joost Broeren-Huitenga is filmcriticus voor de Filmkrant en het Parool en schreef dit artikel in opdracht van IDFA. Meer informatie over kaartverkoop en de programmering: https://www.idfa.nl