Bedenkingen over Snowdens onthullingen
Boeken & Films Geopolitiek & Wereldorde

Bedenkingen over Snowdens onthullingen

06 Nov 2019 - 16:07
Photo: Beeld van Edward Snowden boven een podium. © Amir Appel / Flickr
Terug naar archief
Author(s):

Edward Snowden werd in 2013 wereldwijd bekend toen hij als voortvluchtig contractmedewerker van de Amerikaanse National Security Agency (NSA) in Moskou politiek asiel kreeg. Al eerder had hij massa’s digitale bestanden die betrekking hadden op tal van top secret programma’s van de NSA, waarin ondermeer digitale informatie over regeringen, internationale organisaties en privé personen verzameld werd, aan journalisten overhandigd. Snowden geldt sindsdien als het boegbeeld van een wereldwijde beweging tegen wat door velen als een verstrekkende schending van de privacy van burgers wordt gezien. 

Eerst enkele algemene opmerkingen over de NSA. Het is een inlichtingendienst die vanaf het begin van de jaren ’50 bestaat en traditioneel altijd met een grote geheimhouding omgeven is geweest, veel meer nog dan bijvoorbeeld de CIA.

Zelfs een niet-ingewijde in de wereld van inlichtingen- en veiligheidsdiensten kon echter vermoeden dat de NSA zijn uiterste best deed om berichten van andere mogendheden en van tal van organisaties en personen die men als een reëel of potentieel gevaar zag, te onderscheppen. ‘Intercepteren’ zoals dat in de gesloten wereld van de diensten vaak wordt genoemd.

Protest in Berlijn van voorstanders asiel voor Edward Snowden. © Mike Herbst / Flickr
Protest in Berlijn van voorstanders asiel voor Edward Snowden. © Mike Herbst / Flickr

Bij die interceptie gaat het niet om ordinair afluisteren door het plaatsen van microfoons in een door communisten gebruikt pand, zoals in de goeie ouwe tijd van de Koude Oorlog. Dat laatste is typisch iets wat de CIA zou doen of - als het gaat om een operatie op Amerikaans grondgebied - de FBI.

Het arbeidsterrein van de NSA is tegenwoordig vooral het internet en de vele vormen van communicatie zoals email en sociale media die daarop plaatsvinden. Eventuele codes en andere vormen van versleuteling dienen daarbij te worden gebroken. Het was vooral als contractant in dienst van andere bedrijven, als intelligence contractor, op het laatst bij de firma Booz Allen Hamilton, dat Snowden werk voor de NSA deed. Hij werkte ook enige tijd bij de CIA.

Het was bekend dat de NSA dit soort dingen deed, maar de gigantische omvang van de interceptie door de dienst kwam voor menigeen als een grote schok

De NSA doet zijn werk sinds jaar en dag in eendrachtige samenwerking met de interceptiediensten van de andere vier mogendheden van de zogeheten ‘Five Eyes’: Canada, Australië, Nieuw-Zeeland en het Verenigd Koninkrijk. De belangrijkste partner van de Amerikanen in dit verband is ongetwijfeld de Britse dienst Government Communications Headquarters (GCHQ), een samenwerking die teruggaat op het gezamenlijk breken van Duitse codes tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Het was bekend dat de NSA dit soort dingen deed, maar de gigantische omvang en reikwijdte van de interceptie door de dienst, zoals uit de onthullingen van Snowden duidelijk werd, kwam voor menigeen als een grote schok. Zeggen dat de NSA als interceptiedienst uitmuntend werk leverde, was zwak uitgedrukt.

Vooral na de aanslagen van 9/11 in de VS had de verzameling van gegevens uit alle hoeken van de wereld een extreem grote vlucht genomen. Een voorbeeld: het NSA-programma met de grootste reikwijdte waar Snowden tijdens zijn werk bij Booz Allen Hamilton op stuitte had de codenaam XKEYSCORE. Hij beschrijft het als volgt:

“Een interface waarin je het adres, telefoonnummer of IP-adres van vrijwel iedereen kon intypen en de recente geschiedenis van zijn of haar online-activiteit kon doorpluizen. In sommige gevallen kon je zelfs opnamen van hun onlinesessies terugspelen, zodat het scherm waar je naar keek, hún scherm was, wat ze ook op hun bureaublad hadden staan. Je kon hun e-mails lezen, hun browsergeschiedenis, hun zoekgeschiedenis, hun posts op sociale media, alles. Je kon meldingen instellen die op je scherm verschenen zodra een bepaald persoon of apparaat waarin je geïnteresseerd was die dag actief werd op internet.” (blz. 302)

Opvallend is hoe geestelijk labiel Snowden werd in de periode waarin hij zijn besluit nam zoveel mogelijk NSA-geheimen te stelen en naar buiten te brengen

Onuitwisbaar gaat in op het werk dat Snowden als CIA-medewerker en intelligence contractor heeft gedaan, maar het is toch ook vooral een verhaal over zijn eigen leven. Over zijn afkomst uit een conservatief Amerikaans gezin waar zijn vader jarenlang bij de Coast Guard diende en zijn moeder bij de NSA. Over zijn schok toen hij ontdekte hoe ver de NSA ging in het opzuigen van privé-informatie van burgers uit de hele wereld en hoe hij daar verder mee omging.

Opvallend is hoe geestelijk labiel hij naar eigen zeggen werd in de periode waarin hij zijn besluit nam zoveel mogelijk NSA-geheimen te stelen en naar buiten te brengen. Hij kreeg zelfs last van epileptische aanvallen waardoor hij genoodzaakt was zich van tijd tot tijd ziek te melden.

Is de NSA de rogue elephant die maar doet waar ze zin in heeft, zoals Snowden suggereert? Het tegendeel lijkt eerder het geval. Er is in de VS een speciale geheime rechtbank, het zogeheten Foreign Intelligence Surveillance Court (FISC), die allerlei vormen van interceptie goedkeurt, tenminste voor zover die Amerikaanse burgers en organisaties betreffen. Een programma als XKEYSCORE is bijvoorbeeld in eerste instantie niet langs het FISC gegaan, omdat het daarbij vooral om buitenlandse interceptie gaat.

Het FISC is destijds niet opgericht uit bezorgdheid over de privacy van Nederlanders of inwoners van welk ander land dan ook, misschien met uitzondering van burgers van de Five Eyes. Pas door de schokgolven die na de onthullingen van Snowden de wereld over gingen, heeft president Obama in 2014 beperkingen ingesteld ten aanzien van de verzameling van gegevens over burgers uit landen van de EU en zelfs Rusland, China en Iran.

Opvallend genoeg deed Obama dit zonder dat daar vergelijkbare garanties van die landen ten aanzien van Amerikaanse burgers tegenover stonden. Zelfs onder president Trump zijn die beperkingen tot nog toe nog niet opgeheven.1

Surveillance camera's. © Pixabay
Surveillance camera's. © Pixabay

Ondanks de tekortkomingen van een instelling als het FISC – een rechtbank hoort immers niet geheim te zijn om maar wat te noemen – is er dus wel degelijk in de VS een juridische procedure voorhanden die dit soort zaken regelt. Het is ook bekend dat het FISC wel eens verzoeken van Amerikaanse diensten als de NSA of de FBI om bepaalde interceptieoperaties uit te voeren heeft afgewezen.

Snowden noemt de rechtbank wel kort, maar gaat op de werking ervan niet serieus in. Hoe het bestaan van een instantie als de FISC zich verhoudt tot de praktijk in Rusland, waar Snowden zich nu in ballingschap bevindt, laat zich raden: een organisatie als de Russische federale veiligheidsdienst FSB staat in principe boven elke wet en voert vooral de bevelen uit van president Poetin en diens naaste medewerkers. De gang van zaken in een politiestaat als China biedt ook geen ruimte voor illusies op dit punt.

Onuitwisbaar is vooral een verslag van Snowdens worstelingen met zijn geweten en een felle aanklacht tegen de NSA

Snowden plaatst de activiteiten van de NSA echter nauwelijks in een bredere context. Onuitwisbaar is vooral een verslag van zijn worsteling met zijn geweten en een felle aanklacht tegen de NSA. Hij vermeldt bijvoorbeeld niet dat veel van wat die organisatie doet verband houdt met de militaire operaties die de VS nu al vele jaren in grote delen van de wereld tegen Al-Qaeda, de Taleban en hun geestverwanten uitvoert.

Als tegenwicht voor dit boek is een kritisch werk als How America Lost its Secrets: Edward Snowden, the Man and the Theft van Edward Epstein uit 2017 daarom onmisbaar.

Nog even over Rusland. De bekende Britse KGB-agent Kim Philby die in 1988 in Moskou in ballingschap overleed, kon zich tijdens zijn verblijf in de Sovjet-Unie vanaf 1963 in de warme belangstelling van de KGB verheugen. Zijn telefoon werd afgeluisterd, zijn overige gangen werden nagegaan en zijn in 1968 verschenen memoires My Silent War werden vanzelfsprekend door de KGB gescreend.

Het is opvallend hoe Snowdens verhaal abrupt afbreekt op het moment dat hij in 2013 politiek asiel in Moskou krijgt

Anno 2019 zal dat voor Snowden niet veel anders zijn. Het is opvallend hoe zijn verhaal abrupt afbreekt op het moment dat hij in 2013 politiek asiel in Moskou krijgt. Het reizen is hem dan door de Amerikaanse overheid onmogelijk gemaakt, omdat men zijn paspoort formeel heeft ingetrokken.

Bij aankomst in Moskou treft Snowden meteen een belangstellende FSB’er (de organisatie die de KGB opvolgde) op het vliegveld Sjeremetjevo aan. De representant van die dienst beschrijft hij als een “oudere man met een beter pak dan de anderen.” En ook: “zijn witte haar straalde als in een nimbus van autoriteit.”

Hoe het Snowden met de FSB verder is vergaan weten we niet zeker, maar het laat zich raden. Deze opvolger van de KGB zal net als destijds in het geval van Philby op zijn minst voor publicatie inzage hebben gekregen in Onuitwisbaar.

Mogelijk had Snowden bij aankomst in Moskou geen NSA-bestanden meer bij zich om aan de Russen af te geven. Hij zal echter vrijwel zeker hebben meegewerkt aan een uitvoerige debriefing door de FSB over zijn werkzaamheden voor de NSA.

In ruil voor politiek asiel, later omgezet in een permanente verblijfsvergunning, kon hij moeilijk anders. Geen enkele Westerse inlichtingendienst zou in vergelijkbare omstandigheden zo’n kans onbenut laten en de FSB vanzelfsprekend ook niet.

Onuitwisbaar, Edward Snowden
Edward Snowden
Onuitwisbaar
Uitgever: Balans
380 pagina's 
€22,99
ISBN: 9789463820691

Auteurs

Ben de Jong
Onderzoeker op het gebied van inlichtingendiensten