De wereldwijde normalisering van radicaal-rechts

Er zijn van die boeken waarvan de timing niet beter kan. Een prachtig en ook zeer welkom voorbeeld daarvan is Cas Muddes The Far Right Today. In een tijd waarin populisme en radicaal- rechts overal ter wereld aan een opmars bezig (lijken te) zijn, is een boek dat in slechts 205 pagina’s een diepgaande analyse geeft van deze fenomenen een verademing.

Wat verklaart de opkomst van ‘the far right’, niet alleen in Europa, maar wereldwijd? De drie grootste democratieën ter wereld (in elk geval in bevolkingsaantal) – de Verenigde Staten, India en Brazilië – hebben een radicaal-rechtse leider en het bevalt te bezien of zij spoedig afstand zullen moeten doen van hun positie.

Mudde, die eerder veelgeprezen boeken over populisme en rechts-extremisme schreef, maakt een scherp onderscheid tussen ‘far right’ (radicaal-rechts) en extreemrechts. In tegenstelling tot extreemrechtse groeperingen (zoals de neonazi’s) verwerpt radicaal-rechts de democratie niet, al moet de wens van de meerderheid wel prevaleren boven minderheden en bepaalde elementen van de rechtsstaat. Daarnaast is extreemrechts volgens Mudde ondanks het extreme – vaak ook gewelddadige – karakter een marginale factor in het wereldwijde politieke landschap.

De kern van deze ontwikkeling is de normalisering van radicaal-rechts sinds ongeveer de eeuwwisseling

Radicaal-rechts is daarentegen bepaald geen onbeduidende factor meer en heeft overal een toenemende invloed. De kern van deze ontwikkeling is de normalisering van radicaal-rechts sinds ongeveer de eeuwwisseling, zoals Mudde meermaals benadrukt. Tot die tijd was het haast ondenkbaar dat deze stroming een voet aan de grond zou krijgen in (Westerse) democratieën, besmet als het was door de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog.

Dat is fundamenteel veranderd. Volgens Mudde is extreemrechts vooral een ziekteleer die grotendeels losstaat van de ‘mainstream’ politiek. Populistisch radicaal-rechts is volgens Mudde daarentegen vooral een radicalisering van die politieke mainstream. In de optiek van de auteur is radicaal-rechts in veel opzichten genormaliseerd.

Dat verklaart dan ook een groot deel van het succes. Veel andere politieke partijen eigenen zich steeds meer onderwerpen van radicaal-rechts toe of nemen deze in verwaterde vorm over. We zien dat in Nederland in het hele politieke spectrum voltrekken, van de SP tot het CDA. Bijvoorbeeld in het pleidooi van voormalig CDA-partijleider Sybrand van Haersma Buma om kinderen op school weer het Wilhelmus te laten zingen.

Mudde vat het prachtig samen: “Many (right wing) parties now advance a nativist, authoritarian, and populist discourse, including Euroscepticism, Islamophobia, and opposition to ‘do-goodism’ and ‘political correctness’ […] Mainstream politicians are no longer just paying lip service to populist radical right policies, they are actually introducing stricter policies on immigration, integration, and terrorism themselves.”

Het fundamentele verschil met eerdere stromingen, is dat naoorlogs radicaal-rechts niet alleen in Europa, maar ook in de rest van de wereld ‘mainstream’ is geworden

Rechts- (en zeker ook links-)populisme zijn op zichzelf niks nieuws. Denk aan de beweging van Pierre Poujade in Frankrijk, of tot op zekere hoogte de Boerenpartij in Nederland. Wat in de woorden van Mudde de zogeheten “fourth wave” van naoorlogs rechts fundamenteel doet verschillen van eerdere stromingen, is dat radicaal-rechts niet alleen in Europa, maar ook in de rest van de wereld ‘mainstream’ is geworden.

Mudde onderscheidt meerdere crises die de opkomst en politieke doorbraak van radicaal-rechts verklaren. De vluchtelingencrisis van 2015 was hiervan wellicht niet de oorzaak, maar diende wel als katalysator. Andere belangrijke issues – Mudde benadrukt terecht dat radicaal-rechtse groeperingen geen ‘single-issue’-bewegingen zijn – zijn immigratie, veiligheid, corruptie en buitenlands beleid.

Wie het jargon van populistische en radicaal rechtse groeperingen bestudeert, krijgt al snel het gevoel dat het vijf voor twaalf is

Radicaal-rechtse groeperingen afficheren zich nadrukkelijk als bewegingen, niet als partijen. Deze bewegingen zijn volgens Mudde bezeten door veiligheid, wat zij breder interpreteren dan alleen lichamelijke veiligheid. Het heeft een cultureel, economisch en fysiek component: “Almost every political issue is perceived through the lens of a ‘threat to the natural order’, creating insecurity, which has to be dealt with by an iron hand [...] security almost always has a nativist component to it, given that ‘aliens’ are seen as the key source of natives’ insecurity.”

Wie het jargon van populistische en radicaal-rechtse groeperingen bestudeert, krijgt al snel het gevoel dat het vijf voor twaalf is. Als er niet ogenblikkelijk drastische maatregelen genomen worden, dan is de ondergang nabij. Geen wonder dat er aan de rechterzijde nogal gedweept wordt met ondergangsgedachten als die van Oswald Spengler, de Duitse cultuurhistoricus die in zijn werk Der Untergang des Abendlandes (1918) de ondergang van het Westen aankondigde.

Mudde kraakt ook een harde noot over de politieke en journalistieke mainstream. Zij hebben volgens hem de laatste jaren veel te makkelijk en welhaast kritiekloos meegebogen met de ideeën en programmapunten van radicaal rechts: “There is no doubt that the far right is increasingly succesful in agenda-setting, often (unintentionally) helped by opportunistic mainstream politicians and sensationalist mainstream media.”

Hoewel misdaadcijfers al jaren dalen, krijg je als krantenlezer en televisiekijker het idee voorgeschoteld dat het steeds onveiliger wordt op straat

Misdaadstatistieken zijn daarvan een prachtig voorbeeld. Hoewel de misdaadcijfers al jaren dalen, krijg je als krantenlezer en televisiekijker het idee voorgeschoteld dat het steeds onveiliger wordt op straat. Radicaal-rechtse groeperingen – maar ook de ‘gewone’ politieke partijen – springen hier maar al te graag gretig op in.

Hoewel radicaal-rechts de democratie niet verwerpt (waar extreemrechts dat wel doet), ziet Mudde de normalisering van radicaal-rechts terecht als een bedreiging voor de democratie. Radicaal-rechts keert zich immers tegen bepaalde fundamenten van de naoorlogse liberale democratische consensus, zoals de rechten van minderheden en scheiding der machten.

Mudde verdient ook complimenten voor zijn zelfkritiek, waar hij onder meer toegeeft: “I foresaw neither the extent of the political mainstreaming of the populist radical right nor the transformation of some of this ‘political mainstream’ into full-fledged populist radical right parties.” Hij heeft een prachtig, beknopt en zeer toegankelijk boek geschreven, dat uitstekend inzichtelijk maakt waarom radicaal-rechts zo invloedrijk geworden is.

De steun voor radicaal-rechtse ideeën is vrij stabiel, al is het electoraat hoogst volatiel

Wel mis je als lezer heel soms begrip van de auteur voor de standpunten van radicaal-rechts, hoe vergezocht en absurd ook. Denk aan de problemen met integratie, mensen die hun wijken onherkenbaar zien veranderen en onzekerheid over de toekomst. Dat radicaal-rechts daar vaak geen haalbaar alternatief voor heeft, is zeker waar. Toch slaat het gedachtengoed blijkbaar aan bij een deel van het electoraat.

Mudde is ervan overtuigd dat radicaal-rechts (en ook extreemrechts) zullen blijven bestaan: de steun voor radicaal-rechtse ideeën is vrij stabiel, al is het electoraat hoogst volatiel. Wel voorziet Mudde op de langere termijn grote problemen voor radicaal-rechts, vooral door demografische veranderingen.                       

Volgens de auteur tonen peilingen namelijk aan dat jongere generaties en stedelijke bevolkingen de multiculturele realiteit veel makkelijker accepteren, waardoor het minder waarschijnlijk is dat zij populistische radicaal-rechtse partijen en ideeën zullen steunen. Daar houden we ons dan maar aan vast.