Franse zalf op Europese wonden
Analyse Europese Zaken

Franse zalf op Europese wonden

10 May 2017 - 12:07
Photo: Lorie Shaull / Flickr
Terug naar archief

De overwinning van de kandidaat voor de Franse presidentsverkiezingen Emmanuel Macron is een positief teken voor Europa, maar de verwachtingen zijn misschien te hoog gespannen. Zijn score in de tweede ronde zegt weinig over de dimensie van het pro-Europa- en anti-Europa-front. Afgaand op de stemming in de eerste ronde moeten we constateren dat het pro-Europa-front in de minderheid is.[1]

Aangezien anti-Europa niet automatisch anti-euro betekent, kunnen we wel een grotere aanhang voor handhaving van de euro vinden, deels onder voorbehoud van inwilliging van een eis tot meer soevereiniteit van de Franse staat (extreem links), terwijl in grote meerderheid de aanhangers van ‘Les Républicains’ voor de euro zijn.

Schematisch ziet het plaatje er ongeveer zo uit: voor Europa minder dan 50% , voor de euro meer dan 50% stemmers. Het maakt in ieder geval duidelijk dat de nieuwe president zorgvuldig met de anti-Europa gezindheid moet omgaan, wil hij niet over 5 jaar met nog hogere scores van het Front National en extreem-links worden geconfronteerd.

Tweeledig dilemma van het post-Hollande Frankrijk
Het dilemma van het post-Hollande Frankrijk is tweeledig. Enerzijds blijft het gefascineerd door het presidentieel régime van de Vijfde Republiek (sinds 1958) en in de greep van de gaullistische interpretatie van de presidentiële functie als commandeur suprême van de natie, terwijl het tegelijkertijd met lede ogen moet aanzien dat zelfs de macht van een Franse president in een geglobaliseerde samenleving gering is.

Anderzijds brengt het Franse parlementaire kiesstelsel met twee ronden weliswaar de door De Gaulle indertijd beoogde politieke stabiliteit, geënt op een links-rechts politiek spectrum, maar het voldoet niet aan de legitieme wens van een pluriforme samenleving naar een proportionele vertegenwoordiging in de politieke besluitvorming. Het côute que coûte handhaven van dit kiesstelsel ondanks beloften van vorige Franse presidenten dit te hervormen, krijgen de gevestigde partijen in de laatste presidentsverkiezingen voor hun kiezen want de frustraties van de ondervertegenwoordigde populatie vinden hun uitlaatklep in de hoge scores van extremistische partijen in de presidents- en regionale verkiezingen.

Staatsrechtelijke hervorming vereist een brede maatschappelijke consensus. Bron: Flickr / Doubichlou14
Staatsrechtelijke hervorming vereist een brede maatschappelijke consensus. Bron: Flickr / Doubichlou14

Dit maakt de politieke situatie in Frankrijk wezenlijk anders dan in landen waar de parlementaire democratie wel functioneert en het populisme tot zijn reële, zij het soms hoge, proporties is terug te brengen op basis van een evenredige parlementaire vertegenwoordiging.

Waar het Franse kiesstelsel oorspronkelijk was bedoeld om meer politieke stabiliteit te bewerkstelligen, is het tegendeel nu bereikt. Als we de scores van de extreme partijen in de eerste ronde als leidraad nemen, dreigt de stem van ruim 40% van de Franse kiezers bij de komende parlementaire verkiezingen in juni tot een aantal procenten te worden gereduceerd in het Huis van Afgevaardigden. Een president die een hervormingsprogramma uitvoert dat in het parlementaire debat de steun van een groot deel van de bevolking mist, kan door extraparlementaire acties in zijn handelen worden belet. Het ontbreekt niet aan voorbeelden van dit fenomeen in de recente politieke geschiedenis van Frankrijk.

President Macrons programma en problemen
Het probleem van president Macron met zijn voornemen nieuwe impulsen te geven aan het Europese project is er in de eerste plaats één van nationale hervorming van het parlementaire kiesstelsel en van handhaving van grondwettelijke rechtsbeginselen.

Dit beseffende schijnt hij omzichtig met de presidentiële prerogatieven te willen omspringen en meer dan zijn voorgangers naar de geest van artikel 20 van de Grondwet, die de regering de politiek laat bepalen en uitvoeren, te willen handelen.[2] In die richting gaan zijn voorstellen om eens per jaar in een plénaire zitting van parlement en senaat rekenschap te geven van de presidentiële handelingen op Europees en nationaal terrein en zijn wens te rapporteren over de stand van zaken betreffende de adviezen die de Rekenkamer (Cour des Comptes) in haar jaarlijkse audit geeft.

Waar het Franse kiesstelsel oorspronkelijk was bedoeld om meer politieke stabiliteit te bewerkstelligen, is het tegendeel nu bereikt

Over de invoering van een evenredig parlementair kiesstelsel (la proportionnelle) is echter niets in Macrons programma terug te vinden. Mondeling heeft hij verklaard een dosis evenredigheid te willen introduceren zonder de reikwijdte noch het tijdstip van dit initiatief bekend te maken. Hoewel een proportionnelle het anti-Europa sentiment door het principe van evenredige vertegenwoordiging dreigt te versterken – iets wat een Europa positief gezinde president in principe slecht uitkomt – kan het de regering wel behoeden voor de noodzaak het volksreferendum als ultiem beleidsinstrument te gebruiken. Het debat kan immers in alle transparentie en nuance binnen een institutioneel kader in de beide kamers worden gevoerd. Hierdoor wordt de populistische partijen het argument van besluitvorming in de achterkamertjes van het Elysée door de gevestigde politieke elite ontnomen.

Een regering die indachtig de grondwettelijke principes van art. 20 regeert met een president als inspirerende kracht onder contrôle van een representatief parlement, maakt meer kans op adhesie dan de regeringen van de laatste 20 jaar. Deze gingen gebukt onder partijpolitieke overwegingen en waren veelvuldig genoodzaakt hun toevlucht te zoeken tot paardemiddelen uit het wettelijk arsenaal, zoals regeren per decreet krachtens art. 49 al.3 van de Grondwet of het volksreferendum.

Nationale cohesie creëren wordt lastig
Voor de staatsrechtelijke hervorming is meer dan alleen een parlementaire meerderheid nodig. Het vereist een brede maatschappelijke consensus. President Macron zal daarvoor alle maatschappelijke krachten nodig hebben. Echter is inmiddels een deel van het politieke speelveld niet ingevuld. Waar is de socialistische partij met zijn magere 6% in de eerste ronde van de presidentiële verkiezingen gebleven en welke maatschappelijke visie dragen de Républicains uit die, in hun poging het volledige spectrum van conservatief rechts tot het sociaal-liberaal midden af te dekken, verdeeld en ontgoocheld de presidentiële strijd hebben moeten opgeven?

Marcon stelt voor dat burgers georganiseerd bijeenkomen om projecten voor Europa te formuleren. Bron: Flickr / Lorie Shaull
Marcon stelt voor dat burgers georganiseerd bijeenkomen om projecten voor Europa te formuleren. Bron: Flickr / Lorie Shaull

In deze omstandigheden zal het moeilijk worden om nationale cohesie rond de essentiële hervormingen en een nieuw Europees project te scheppen. De gevestigde partijen van links en rechts zullen op de ruines van twee decennia gedeelde staatsverantwoordelijkheid met een complete renovatie aanvangen en zich in de Franse politiek tot nu toe onbekende deugden als coalitie- en consensusvorming moeten aanleren, willen ze een kans maken actief aan het vernieuwingsproces deel te nemen.

In het verkiezingsprogramma van Emmanuel Macron zijn passages terug te vinden over een participatieve democratie. Hij stelt voor dat burgers georganiseerd bijeenkomen om projecten voor Europa te formuleren en oppert dat dit voorstel door andere Europese lidstaten zou moeten worden gevolgd. Deze bottom up-aanpak geeft aan dat de nieuwe president zijn heil deels zoekt in alternatieve governance om Europa nieuw elan te geven. Het betekent ook dat de nieuwe president voorlopig het accent legt op extra-parlementaire bestuursvormen, in de wetenschap dat een nieuw kiesstelsel een grondwetswijziging noodzakelijk maakt die logischerwijs direct gevolgd zou moeten worden door nieuwe parlementaire verkiezingen om die wijziging recht te doen.

Uit Frankrijk voorlopig niet al te veel te verwachten
Aangezien de brede consensus die voor zo’n verandering nodig is, vooralsnog, om bovengenoemde redenen, niet te verwezenlijken is, lijkt in de afweging van prioriteiten de behoefte aan politieke stabiliteit het te winnen van de noodzaak de staatsinrichting van de Vijfde Republiek aan te passen aan de normen des tijds. Gezien de tijd van voorbereiding die voor de grondwetswijziging nodig is en de omvang van het renovatieproject van de Parti Socialiste en Les Républicains, ziet het ernaar uit dat institutionele hervorming niet eerder dan einde ambstperiode zal plaatsvinden.

Binnen deze context, anders dan initiatieven om de burgers dichter te betrekken bij het denken over de Europese toekomst, kunnen we niet zo veel verwachten uit Frankrijk. Zijn president zal willen vermijden nieuw voer voor het anti-Europa-sentiment aan te dragen voordat hij op het nationale terrein met instemming van de traditionele partijen een parlement heeft dat die anti-Europa-stemmers juist een democratisch draagvlak en medeverantwoordelijkheid geeft.

Tot die tijd zal het Franse volk het met de kluif van de lokale en partipatieve democratie moeten doen en zullen Europese initiatieven uit de regeringskokers van de Parijs/Berlijn-as meer het karakter van business as usual hebben. Het is de vraag of de Franse zalf afdoende is om de wonden van Europa te helen.


[1] Pro-Europa: 6% PS, 24% En Marche, 10-15% Les Républicains; anti-Europa: 21% Front National, 19% La France Insoumise, 5% Debout la France en 5-10% Les Républicains.

[2] Artikel 20 van de Franse Constitutie luidt: «Le Gouvernement est chargé par la Constitution de déterminer et de conduire la politique de la Nation.»

Auteurs

Frederik (Frits) Hensen
Bedrijfsjurist, voorheen directeur van een Zwitserse multinational