Het buitenlandbeleid van Trump als Amerikaanse Machiavelli
Analyse Diplomatie & Buitenlandse Zaken

Het buitenlandbeleid van Trump als Amerikaanse Machiavelli

29 Jan 2020 - 10:58
Photo: President Donald Trump geeft een toespraak op een bijeenkomst in Washington, 2019. © Brian Copeland/Flickr
Terug naar archief
Author(s):

De Amerikaanse president Trump voert naar eigen zeggen een totaal ander buitenlandbeleid dan zijn voorgangers, maar in zekere zin deden Clinton, Bush II en Obama gedrieën al aan ‘America First light.’ Het met opzet ondermijnen van de internationale wereldorde zoals we die al zo’n 75 jaar kennen, is echter wel degelijk nieuw. En waar het beleid van zijn voorgangers zich uiteindelijk vaak matigde, zien we bij Trump juist radicalisering.1

In oktober vorig jaar sprak president Trump op een rally in het door 25.000 aanhangers bevolkte Target Center in Minneapolis over onder andere “een andere buitenlandse politiek.”

Trump sprak bijna twee uur en bracht het publiek regelmatig in extase, maar het werd stil toen hij vertelde over de doodskisten van Amerikaanse militairen die terugkeerden naar Amerika. Minutenlang sprak Trump over het verdriet dat ook hem overmande bij het zien van het verdriet van de nabestaanden.

Donald Trump spreekt supporters toe bij een campagne rally. © Gage Skidmore/Flickr
Donald Trump spreekt supporters toe bij een verkiezingsbijeenkomst in Arizona, 2016. © Gage Skidmore/Flickr

In een nog steeds doodstille zaal vertelde Trump vervolgens dat het oorspronkelijk de bedoeling was dat Amerikanen slechts 30 dagen in Syrië zouden verblijven in plaats van nu al tien jaar. Ook de ‘korte periode’ Afghanistan duurt nu al bijna 19 jaar.

Trump zei keer op keer, ook hier in Minneapolis, dat “the single greatest mistake our country made in its history was going into the quicksand of the Middle East. We spent $8 trillion and lost thousands of lives.” De uitspraak is kenmerkend voor Trumps ‘America First’ doctrine, maar hoe nieuw is deze eigenlijk?

Clinton en de ‘End of History’
Trumps doctrine bouwt voort op opvattingen en ontwikkelingen die we in de kiem ook al zagen bij eerdere post-Koude Oorlog presidenten. Bill Clinton was een bewonderaar van Francis Fukuyama die in zijn ‘End of History’ een beeld opriep dat na het wegvallen van het Sovjet-communisme de wereld een steeds groter kapitalistisch en democratisch Amerika zou worden.

De opkomst van het grenzeloze internet zou de mensheid nog meer verbinden met daarmee reusachtige economische mogelijkheden. Er zouden geen spelonken van isolement meer overblijven.

De charmeur Bill Clinton kon er als geen ander over vertellen. In feite presenteerde hij een soort ‘America First light.’ Nu de Koude Oorlog voorbij was, werd het de hoogste tijd dat de blik weer op het eigen land gericht werd. Eindelijk zou er een gezondheidsverzekering voor de miljoenen onverzekerden komen en herstel van de economie.

Wat dat laatste betreft, er was al gauw succes. Keer op keer vertelde Clinton aan de vooravond van dat magische jaar 2000 dat alle economische indicatoren op groen stonden en dat het ene na het andere economische record werd verbroken. Echt grote spanningen met bijvoorbeeld China, dat in rap tempo aan het moderniseren was (en dus ‘verwestersen’), waren er niet.

De relatie met Sovjetleider Boris Jeltsin was ook een wonderbaarlijke; misschien kon Rusland ooit wel bij de NAVO aansluiten. Op defensie werd sterk bezuinigd. Clinton werd de president van het vredesdividend.

Na de Koude Oorlog slonk de grootte van het Amerikaanse leger tot het niveau van 1940

Bij de oorlogen op de Balkan besloot Clinton uiteindelijk na lang aarzelen wel in te grijpen, maar niet met grondtroepen. Amerika intervenieerde met name met high-tech vliegtuigen, ‘veilig’ vanuit de lucht. De grootte van het Amerikaanse leger slonk tot het niveau van 1940.

Amerika, als notabene de traditionele hoeder van het internationaal recht, greep niet in toen in Rwanda op grote schaal genocide en andere misdaden tegen de menselijkheid plaats vonden. Wegkijken dus.

Velen wentelden zich in die naïeve jaren negentig in een sprookje van ongekende welvaart en wereldvrede. Uitzonderingen als de Balkan en Rwanda dus daargelaten. In die zin was Clinton niet zozeer een wereldleider zoals eerdere Koude Oorlog-presidenten, maar vooral een echte Amerikaanse president.

Binnenlandse agenda van George W. Bush
George W. Bush presenteerde zich nadrukkelijk als een president met een binnenlandse agenda van belastingverlagingen en minder regelgeving. Hij nam afstand van het Rome Statuut dat het Internationaal Strafhof mogelijk had gemaakt en trok zich uit allerlei internationale verdragen terug.

Steeds vaker werd onder president Bush het verwijt geuit van arrogantie van de Amerikaanse macht

Wat opviel was dat Amerikaanse diplomaten weinig tekst en uitleg gaven, waardoor in brede kring, ook onder bondgenoten, steeds vaker het verwijt werd geuit van arrogantie van de Amerikaanse macht. Bush trok zich niets van de aanzwellende kritiek aan.

De conservatieve Amerikaanse journaliste Peggy Noonan beschreef hoe Bush de kritiek van de 15 Europese leiders bij zijn eerste bezoek aan het continent had ondergaan. “Ieder van hen bekritiseerde mij hevig. Ik heb keurig naar ze geluisterd. Tenslotte nam ik het woord. Ik vatte even samen wat zij zeiden. Ik bedankte hen, maar ik liet ze overduidelijk weten dat het Amerikaanse standpunt ten aanzien van het Kyoto milieuverdrag en andere ‘hot issues’ geen millimeter veranderd was.”  

Natuurlijk haalde de buitenlandse politiek de binnenlandse politiek in vanaf de aanslagen op 11 september 2001, maar de reflecties en daden van de president bleven op het eigen land gericht: “Je bent voor ons of tegen ons.”

Obama’s exit
Ook Barack Obama wilde zich van meet af aan richten op het eigen Amerika. In zijn overwinningsspeech in Chicago zei hij: ‘And above all, I will ask you to join me in the work of remaking this nation the only way it's been done in America for 221 years — block by block, brick by brick, callused hand by callused hand.’ Hij wilde zo snel mogelijk een einde maken aan de oorlogen in Afghanistan en Irak, zo luidde zijn boodschap.

President Barack Obama praat backstage met voormalig president Bill Clinton in het New Amsterdam Theater in New York, 2012. © Obama White House/Flickr
President Barack Obama praat backstage met voormalig president Bill Clinton in het New Amsterdam Theater in New York, 2012. © Obama White House/Flickr

De werkelijkheid ‘on the ground’ was weerbarstig, maar uiteindelijk bereikte Obama toch zijn doel. Een exit voor Amerikaanse militairen in de Irak-oorlog. Vlak voor Kerst 2011 waren verreweg de meeste Amerikaanse troepen uit dat land thuis gekomen.

‘America First light’
Zo bezien deden Clinton, Bush II en Obama dus gedrieën aan ‘America First light.’ Trump is in die zin niet uniek, maar het verschil met zijn voorgangers is dat hij de internationale wereldorde zoals we die al zo’n 75 jaar kennen met opzet ondermijnt.

Op Bush kwam veel kritiek omdat hij het internationale recht passeerde met zijn War on Terror, waaronder de illegale oorlog tegen Irak. In de laatste, meer gematigde jaren van zijn regeerperiode, kwam wel een meer werkzame relatie met het Internationaal Strafhof. Zodoende is onder hem de internationale orde, die is gebaseerd op multilateralisme, mensenrechten en de ‘rule of law’, niet geïmplodeerd.

Die orde bleef ook goeddeels intact onder Obama, al maakte die zich wel schuldig aan vele honderden drone-aanvallen op soevereine staten als Pakistan en Somalië, hetgeen strijdig is met het internationaal recht.

De drie presidenten van de jaren na de Koude Oorlog beoefenden een politiek van ‘multilateralisme a la carte’, toch ondermijnden zij de internationale orde niet zoals Trump

Het is zoals Richard Haass, buitenlandexpert en oud-directeur van de Policy Planning Staff van het Ministerie van Buitenlandse Zaken, het ooit typeerde: “de drie presidenten van de jaren na de Koude Oorlog, beoefenden een politiek van ‘multilateralisme a la carte’: het menu werd niet van het tafelkleed getrokken, maar er werd wel regelmatig naar eigen believen uit gerechten gekozen.”

Bij Trump ligt het extremer. Hij keert weer terug naar een wereldorde zoals we die kennen uit de negentiende eeuw van het nationalisme. Politieke leiders als Otto von Bismarck perfectioneerden de kunst van de machtspolitiek, geïnspireerd door politieke denkers als Niccolo Machiavelli (1469-1527).

Er zijn beslist ook grote verschillen tussen Trump en de Florentijn. Zo waarschuwt Machiavelli in zijn boek De Vorst voor het gevaar van verdeeldheid onder de bevolking. Een vorst moet wel gevreesd worden maar niet gehaat. Een vorst moet zorgvuldig zijn adviseurs kiezen, terwijl Trump hen juist om de haverklap ontslaat.

Amerikaanse Machiavelli
Trump is wel een Amerikaanse Machiavelli als het gaat om het met alle mogelijke middelen uitsluitend opkomen voor het belang van de eigen staat. In zijn inaugurele rede zei Trump: ‘We will seek friendship and goodwill with the nations of the world – but we do so with the understanding that it is the right of all nations to put their own interests first.’

Met onmiddellijke ingang zou de president luisteren naar het Amerikaanse volk in plaats van naar het Washington establishment en buitenlandse regeringsleiders. De nieuwe ‘National Security Strategy’ die hij in 2017 presenteerde bevatte, onder invloed van toen nog aanwezige gematigde adviseurs als nationaal veiligheidsadviseur H.R. McMaster, hier en daar mooie zinsneden over samenwerking met andere landen. Toch viel zo’n 75 keer ook het woord “competition” ten opzichte van andere landen en partners.

Leidend uitgangspunt werd voortaan het door Trump zelf verklaarde ‘principled realism’, wat in werkelijkheid lijkt te betekenen dat idealen ondergeschikt zijn aan het nationaal eigenbelang

Het dominante beeld dat de strategie opriep was dat van een boze, Hobbesiaanse wereld. Leidend uitgangspunt werd voortaan het door Trump zelf verklaarde ‘principled realism’, wat in werkelijkheid lijkt te betekenen dat idealen ondergeschikt zijn aan het nationaal eigenbelang in buitenlandbeleid. China en Rusland worden hierin geafficheerd als regelrechte bedreigers van de macht van de Verenigde Staten.

In deze Nationale Veiligheidsstrategie werd duidelijk gesteld dat de Verenigde Staten het nut van de NAVO inziet en gecommitteerd blijft aan het wederzijdse hulpartikel 5 van het Washington verdrag. Klip en klaar werd ook nadrukkelijk de verwachting uitgesproken dat Europese NAVO landen in 2024 2% van hun bruto nationaal product moeten besteden aan de NAVO, waarvan 20% moet worden aangewend voor de versterking van militaire slagkracht.

Geen matiging, eerder radicalisering
Bij presidenten als Reagan en Bush II zag je na een ‘ideologische’ eerste fase in het Witte Huis een meer gematigd buitenlandbeleid dat multilaterale trekken vertoonde. Bij Trump zie je geen matiging, eerder radicalisering. Trump passeert voortdurend het traditionele corps diplomatique. Het Ministerie van Buitenlandse Zaken kent een ware leegloop.

President Donald Trump staat journalisten te woord in de tuin van het Witte Huis. © The White House/Flickr
President Donald Trump staat journalisten te woord in de tuin van het Witte Huis. © The White House/Flickr

Ivo Daalder, de Nederlands-Amerikaanse door Obama benoemde ex-ambassadeur bij de NAVO, schreef hierover eind 2019 in de Chicago Tribune: “Three of the six regional bureaus at the State Department are without a Senate-confirmed assistant secretary, and key embassies around the world remain without a permanent ambassador or nominee. Trump has long dismissed concerns about the many empty seats, declaring that ‘I am the only one that matters.’”

Inmiddels heeft de president zich teruggetrokken uit tal van verdragen, zoals het nucleaire akkoord met Iran en het milieu-akkoord van Parijs. Ook mensenrechten hebben geen prioriteit in Washingtons machtspolitiek. Diverse criticasters hebben zich inmiddels opgesteld als klokkenluiders die waarschuwen voor de ondergang van het Amerika zoals we dat gekend hebben.

President boven de wet
Yale historicus Timothy Schneider schetst in zijn boek On Tiranny een vernietigend beeld van het huidige Amerika. De president staat boven de wet. Hij discrimineert openlijk minderheden als moslims en latino’s. De persvrijheid lapt hij aan zijn laars, getuige zijn regelmatig herhaalde uitspraak dat de media de vijand van het volk zijn.

In feite is Amerika nu een grote, verzwakte Weimarrepubliek waar ieder moment een regime change kan plaats vinden

Schneider trekt allerlei parallellen met de jaren tussen de twee wereldoorlogen. In feite is Amerika nu een grote, verzwakte Weimarrepubliek waar ieder moment een regime change kan plaats vinden. Juist in het begin van zo’n proces kunnen burgers het tij nog keren.

Schneider presenteert niet een exacte tijdstabel, maar het zou volgens hem goed mogelijk zijn dat Amerikanen de drempel op weg naar autoritair leiderschap al gepasseerd zijn. Een cruciale beginfase is aangebroken.

Hoe burgers kunnen ingrijpen? “In an authoritarian regime change, at the beginning the individual has a special kind of power because the authoritarian regime depends on a certain kind of consent. (…) if you are conscious of the moment that you are in, you can find the ways not to express your consent and you can also find the little ways to be a barrier. If enough people do that, it really can make a difference.”

Een andere klokkenluider die zich exclusief richt op de rol van Amerika in de wereld is historicus Robert Kagan. In zijn boek The Jungle Grows Back keert hij zich tegen de ‘America First’ politiek van Trump en pleit hartstochtelijk voor het in stand houden van de liberale wereldorde waarbij de militaire macht van Amerika essentieel is.

Als de Verenigde Staten niet de rol van ‘onmisbare natie’ op zich neemt, zal met name het militair zwakke Europa in chaos vervallen en ondermijnd worden door andere mogendheden.

De Verenigde Staten en Europa moeten gezamenlijk een blok vormen, maar de inwoners moeten beseffen dat de realiteit van een liberale wereldorde niet voor eeuwig in ons DNA verankerd is.

Voor Trump en zijn bewonderaars zijn apocalyptische scenario’s je reinste waanzin. Amerika herrijst juist onder Trumps leiderschap

Schneider en Kagan etaleren een gevoel van urgentie om Amerika, en de rest van de vrije wereld, te redden van een val in de afgrond. Voor Trump en zijn bewonderaars in Minneapolis en elders is zo’n apocalyptisch scenario je reinste waanzin. Zij hebben er geen boodschap aan en zien een heel ander beeld. Amerika herrijst juist onder Trumps leiderschap.

Wat moet Nederland met Trump? 
Te midden van veel politieke turbulentie en verwarring is het belangrijk om te beseffen dat de Verenigde Staten nog steeds verreweg de grootste steunpilaar is van de NAVO. Feit is ook dat een vreedzaam en ‘diplomacy first’ Nederland baat heeft bij een president die wars is van grondoorlogen. 

Ook in de komende decennia zal er in een wereld van schuivende machtspanelen een gemeenschappelijke buitenlandagenda zijn met de Verenigde Staten. Blijven koesteren dus die relatie. Nog steeds op basis van een aloude vriendschap, maar zeker ook nieuwe realiteitszin.

 

Willem Post - Van Arena naar Witte HuisWillem Post

Van Arena naar Witte Huis

Gepubliceerd door Studio92a

ISBN: 9789082783032

Te bestellen bij info@studio92a.nl

  • 1Dit artikel is een bewerkte voorpublicatie van het ‘Van Arena naar Witte Huis’, een politiek reisboek van Willem Post die als Amerika-deskundige verbonden is aan Instituut Clingendael.

Auteurs

Willem Post
Historicus, Amerika-deskundige, senior visiting fellow bij Instituut Clingendael