Het Westen lijdt aan een Rusland-syndroom

In The Russia Anxiety analyseert Mark Smith (Universiteit van Cambridge) onze fixatie op Rusland, en vooral op de vermeende, voortdurende dreiging die van het land uitgaat. Waar komt die obsessie vandaan, en hoe komen we ervan af?

Het antwoord op dit vraagstuk is: de geschiedenis. Onze dikwijls ongefundeerde angst voor Rusland is het resultaat, aldus Smith, van een bevooroordeelde interpretatie van het Russische verleden. De enige manier om van onze vooringenomenheid af te komen, is door een nuchtere, objectieve en vergelijkende analyse van de Russische geschiedenis te maken. We beoordelen Rusland ten onrechte volgens uitzonderlijke maatstaven, meent Smith, alsof het een volstrekt uniek land zou zijn. En Rusland is wel bijzonder, maar het is niet uniek, althans niet meer dan dat ieder land in zekere mate ‘uniek’ is.

Ons Ruslandbeeld is opmerkelijk consistent: wreedheid, onderontwikkeling, dictatuur, expansie en agressie

Ons Rusland-syndroom varieert tussen drie emoties, suggereert Smith: angst, geringschatting en minachting. The Russia Anxiety, zoals de titel al suggereert, gaat vooral over onze angst voor Rusland. Smith traceert het Rusland-syndroom tot in de zestiende eeuw, nog voor het aantreden van de Romanov-dynastie, toen voor het eerst in aanzienlijke getallen Westerlingen naar Rusland reisden en terugkeerden. Hun verhalen over een primitieve en passieve bevolking, onderworpen aan een wrede en onverschillige tirannie, creëerden een verontrustend beeld van Rusland, een beeld dat sindsdien is blijven bestaan. Het is de permanente onderstroom van onze visie op en onze politiek ten aanzien van Rusland. Ons Ruslandbeeld is opmerkelijk consistent: wreedheid, onderontwikkeling, dictatuur, expansie en agressie. Smith ontkent deze kenmerken van de Russische ‘traditie’ niet, maar hij nuanceert ze wel.

De vermeende gewelddadigheid en wreedheid van Rusland boezemen het Westen angst in. Russen lijden onder de bruutheid van hun klimaat, hun leiders en hun armoede. Ze hebben zich bij deze bruutheid neergelegd, en als het zo uitkomt zullen ze niet aarzelen ook anderen eraan te onderwerpen. Geweld, passiviteit en agressie zijn historisch verweven in de Russia anxiety. Smith betwijfelt of Rusland een uitzonderlijk wrede geschiedenis heeft. Geweld heeft de geschiedenis van Rusland gemarkeerd, stelt hij, maar dat geldt voor Europa als geheel. En bovendien, zo voegt Smith daaraan toe, de gewelddadigheid van het Russische verleden is geen permanent of onvermijdelijk aspect van de Russische geschiedenis. Ze is een ‘moderne tragedie’ (blz. 165), een kwestie van menselijk handelen.

Dat geldt ook voor de eerste helft van de twintigste eeuw, wat de meest wrede periode in de Russische geschiedenis is geweest. Van de verloren oorlog tegen Japan (1905) tot aan de dood van Stalin (1953) – het waren ‘tranen zonder einde’, aldus Smith. Maar hoe bijzonder, en hoe bijzonder gruwelijk deze jaren ook waren, voegt Smith hieraan toe, ze waren opnieuw deel van een groter, zelfs mondiaal verhaal, een verhaal van oorlog, burgeroorlog en ideologisch geïnspireerde terreur.

Poetin is geen avonturier, geen opportunist, en zeker ook geen gevaar voor de wereldvrede, concludeert Smith

Smith verbeeldt de geschiedenis van Rusland als een taart: van bovenaf simpel en eendimensionaal, maar van binnenin gelaagd, variërend en divers. Toeval, bijzondere omstandigheden en opmerkelijke persoonlijkheden zijn minstens zo bepalend geweest voor het verloop van de Russische geschiedenis, meent Smith, als die vermeende continuïteiten van het Rusland-syndroom. Hoe zou Rusland zich hebben ontwikkeld als Alexander II, de hervormingsgezinde tsaar-bevrijder, niet in maart 1881 door terroristen was opgeblazen? Hoe zou Rusland er nu uitzien als Boris Jeltsin het land na 1991 niet had uitgeleverd aan Amerikaanse consultants en Russische roofkapitalisten?

En Poetin? Poetin is geen avonturier, geen opportunist, en zeker ook geen gevaar voor de wereldvrede, concludeert Smith. Poetin is een man van de staat, een gosoedarstvennik (naar gosoedarstvo, Russisch voor staat). Hij wordt geleid door machtsinstincten, door de vereisten van internationaal staatsmanschap en de consolidatie van de natie, aangepast aan een tijdsgewricht waarin politiek business is en business politiek.

De Koude Oorlog was voorbij, de tegenstander verslagen, maar de instituties van de Koude Oorlog bleven overeind

Het beeld dat Smith van Poetin schetst, is niet bepaald de dominante Westerse interpretatie van de Russische leider. Het overheersende beeld van Poetin raakt de kern van de Russia Anxiety: angst voor Russische expansie en agressie. Is Rusland inderdaad een agressieve mogendheid? Drie grote conflicten hebben het moderne Rusland gevormd, stelt Smith, te weten de conflicten tegen de Mongoolse Horde (dertiende eeuw), tegen Napoleontisch Frankrijk (begin negentiende eeuw) en tegen Nazi-Duitsland (midden twintigste eeuw). In geen van deze conflicten was Rusland de agressor. In de eeuw voorafgaand aan de Bolsjewistische machtsgreep was Rusland een ‘normale’ Europese grootmacht, een pilaar van de internationale conservatieve orde op ons continent. En in beide wereldoorlogen was Rusland onze bondgenoot, niet onze tegenstander. Het idee dat Rusland een ‘historische vijand’ van het Westen is, is onzin, stelt Smith.

In ons Rusland-syndroom wisselen angst, geringschatting en minachting elkaar af. Ze zijn de ‘destructieve cyclus’ van de relaties tussen Rusland en Westen, aldus Smith. Smith deelt dan ook de kritiek van vooraanstaande ‘realisten’ op onze recente Ruslandpolitiek. De Koude Oorlog was voorbij, de tegenstander verslagen, maar de instituties van de Koude Oorlog bleven overeind. We geloofden standvastig in onze vredesretoriek. Rusland werd niet langer serieus genomen. Maar Smith citeert Poetin, die Bismarck aanhaalt: in de internationale politiek tellen niet de intenties, maar de macht van staten. Crisis produceert angst, en toen de crisis (Koude Oorlog) voorbij was, namen geringschatting en minachting het over. Maar minachting creëert onvermijdelijk crisis, en de angst komt terug. Het is Smith’s creatieve simplificatie van vijfhonderd jaar betrekkingen tussen Rusland en het ‘Westen’. En net als iedere cyclische redenering heeft ook het Rusland-syndroom een zelfbevestigende, voorspellende waarde. Zo blijft de redenering actueel.

The Russia Anxiety is onvermijdelijk een enigszins eenzijdig boek. Het is immers geen geschiedenis van Rusland, maar een analyse van onze interpretatie van die geschiedenis, van ons Ruslandbeeld. Met Smith’s pleidooi voor een meer pragmatische, bespiegelende benadering van Rusland kan je nog veel kanten op, maar zijn poging om in de Russische geschiedenis mythe van werkelijkheid te scheiden heeft een erudiet en leesbaar boek opgeleverd. The Russia Anxiety daagt de lezer uit kritisch over Rusland na te denken en, zoals dat vaak gaat als onze relaties met Rusland in het geding zijn, over onszelf. 

Mark B. Smith
‘The Russia Anxiety: And How History Can Resolve It' 
Allen Lane, Londen - ISBN 9780241312766 
446 blz. - €32,95