Hoe opereren Russische inlichtingendiensten in Nederland?
Analyse Diplomatie & Buitenlandse Zaken

Hoe opereren Russische inlichtingendiensten in Nederland?

23 Nov 2022 - 15:12
Photo: Logo van de GROe zichtbaar in een oog. © Reuters
Terug naar archief
Author(s):

In maart 2022 werden maar liefst zeventien officieren van de militaire inlichtingendienst (GROe) en de buitenlandse inlichtingendienst (SVR) van Rusland uitgewezen uit Nederland. Wat weten we eigenlijk over de organisatie van deze Russische diensten in Nederland en het Westen?

Begin dit jaar verklaarde de Nederlandse regering zeventien Russische inlichtingenofficieren persona non grata. De officieren – lid van de Russische militaire inlichtingendienst (GROe) en de Russische buitenlandse inlichtingendienst (SVR) – waren onderdeel van een ongekende golf van ongeveer vierhonderd inlichtingenofficieren die door westerse regeringen naar Moskou werden teruggestuurd.

De dramatische verslechtering van de Nederlandse betrekkingen met Rusland als gevolg van de Russische invasie van Oekraïne op 24 februari was de directe aanleiding om de officieren uit te zetten. Die verslechtering was echter al een tijd gaande; denk bijvoorbeeld aan de annexatie van de Krim en het neerhalen van MH17 in 2014. De aanval op Oekraïne maakte de uitzetting van de zeventien Russen door Nederland bijna vanzelfsprekend.

Wat zijn de GROe & SVR?

embleem GROeDe GROe is de Russische militaire inlichtingendienst, waarbij de Russische afkorting staat voor ‘Hoofddirectoraat voor Inlichtingen’. In 2010 is de inlichtingendienst officieel omgedoopt tot GOe, wat staat voor ‘Hoofddirectoraat’, maar de oude benaming wordt in Rusland en daarbuiten meestal nog gebruikt.

 

logo svrDe SVR is de Russische buitenlandse inlichtingendienst en opvolger van het vroegere ‘Eerste Hoofddirectoraat’ van de KGB.

Beide diensten hebben in een land als Nederland op de ambassade een eigen vestiging, in het Russisch rezidentoera genaamd, met aan het hoofd de rezident, die te vergelijken is met de Chief of Station bij de CIA.

De rezidentoera’s van de GROe en de SVR hebben onafhankelijk van elkaar hun eigen inlichtingenoperaties in het gastland.

Een andere belangrijke Russische dienst is de federale veiligheidsdienst FSB, die vooral de binnenlandse repressieve taken van de voormalige KGB heeft overgenomen, maar ook zeer actief is in de buurstaten van Rusland, waaronder Oekraïne. De FSB heeft naar men aanneemt geen presentie op de ambassade in Nederland.

Er wordt wel eens gezegd dat Nederland op het gebied van spionage voor de Russen geen doelwit van betekenis is. Daarbij wordt echter vergeten dat binnen de Nederlandse landsgrenzen tal van bedrijven hoogwaardige technologie produceren en voor Russische diensten een belangrijk doelwit vormen. De Eindhovense chipmachinefabrikant ASML is hiervan een voorbeeld.

Nederland is voor Russische inlichtingendiensten ook interessant omdat het een actieve rol speelt in internationale organisaties als de NAVO en EU – organisaties waarbinnen westerse overheden voortdurend informatie met elkaar delen. Een goed geplaatste agent in Nederland kan via deze ‘achterdeur’ ook aan geheimen van andere overheden komen.

DeJong - Werknemers van ASML werken aan een halfgeleider in Veldhoven in 2020. Reuters
Werknemers van ASML werken aan een halfgeleider in Veldhoven in 2020. © Reuters

Een voorbeeld van deze ‘achterdeurspionage’ is de zaak van de Nederlandse diplomaat Raymond P., die in 2014 tot acht jaar gevangenisstraf werd veroordeeld wegens spionage voor de Russen. Hij had de SVR ruimhartig geheimen van de EU en NAVO geleverd. Het ging onder meer om technische informatie over biometrische paspoorten, een onderwerp waarin Russische inlichtingendiensten bovenmatig geïnteresseerd zijn.1

Zouden de SVR of GROe er vandaag de dag in geïnteresseerd zijn via een Nederlandse bron te achterhalen wat er binnen de NAVO omgaat aan ideeën en concrete plannen over de oorlog in Oekraïne? De vraag stellen is hem beantwoorden. Het argument dat het land van klompen en windmolens niet interessant genoeg zou zijn voor spionage gaat duidelijk niet op.

Rezidentoera in Den Haag
Hoe zag de Russische inlichtingenpresentie in Nederland er eigenlijk uit aan de vooravond van de oorlog in Oekraïne? En hoe ging dat personeel van de GROe en SVR in grote lijnen te werk tot het werd uitgezet?

DeJong - Demonstratie tegen de annexatie van de Krim bij Russische ambassade in Den Haag in maart 2014.  Roel Wijnants
Demonstratie tegen de annexatie van de Krim bij Russische ambassade in Den Haag in maart 2014. © Roel Wijnants / Flickr

Zowel de SVR als de GROe heeft in een land als Nederland een eigen vestiging (rezidentoera) op de Russische ambassade. Het inlichtingenpersoneel op de ambassade – dat militaire rangen heeft – werkt met een diplomatiek cover. Dit betekent dat het formeel diplomaten zijn; ze beschikken over diplomatieke onschendbaarheid en kunnen niet voor de rechter worden gebracht, maar hoogstens worden uitgewezen.

Een groot deel van de Russische inlichtingenofficieren is op de ambassade gestationeerd, maar een deel opereert ook daarbuiten. Zo is de Russische Handelsvertegenwoordiging in Amsterdam vanouds een standplaats van GROe-officieren. Ook de burelen van Aeroflot, de grootste luchtvaartmaatschappij van Rusland, konden traditioneel altijd rekenen op presentie van de GROe.2  Dat had er alles mee te maken dat Aeroflot en zijn luchtvloot deel uitmaakten van Russische mobilisatieplannen in geval van oorlog.

DeJong - Een Aeroflot-toestel op Schiphol in januari 2022. Reuters
Een Aeroflot-toestel op Schiphol in januari 2022. © Reuters

Volgens inlichtingenbronnen behoorde 20 tot 30 procent van het totale personeel van Russische diplomatieke instellingen in Nederland op het moment van uitzetting in maart 2022 tot de GROe of SVR; vanaf het niveau van de diplomaten was dat ongeveer de helft. In totaal ging het om zo’n twintig man, waarvan het overgrote deel dus werd uitgewezen.3  Van beide diensten mocht de rezident, het hoofd van de rezidentoera, blijven zitten.

Rekrutering van bronnen in het buitenland
Zoals het eerdere spionagevoorbeeld van de Nederlandse diplomaat Raymond P. laat zien, opereren Russische inlichtingendiensten niet alleen door middel van eigen personeel, maar men rekruteert ook niet-Russen als bronnen (agenten) in het buitenland.

Tot grofweg de jaren ’60 van de vorige eeuw vond rekrutering van bronnen in het buitenland voornamelijk plaats op basis van ideologische sympathie voor het Sovjet-communisme. Het belang daarvan werd tijdens de Koude Oorlog gaandeweg minder, al verdween die motivatie nooit volledig. Financiële drijfveren speelden ook vaak een rol bij rekrutering en werden in de loop van de 20e eeuw steeds belangrijker. Vaak gaat het ook om een combinatie van diverse motivaties.

Russische inlichtingendiensten hebben een diepgewortelde traditie van politiek gemotiveerde liquidaties van tegenstanders van hun regime

De KGB en de GROe waren bovendien nooit te beroerd om een potentiële bron door middel van chantage onder druk te zetten. Westerse diplomaten in Moskou kregen niet voor niets vaak van hun superieuren de waarschuwing om vooral geen seksuele relaties aan te knopen met Russen, vrouwen dan wel mannen. Er zijn de nodige gevallen bekend waarin ze toch voor de verleiding bezweken en daar vervolgens mee werden gechanteerd.

Waar de ideologische sympathie voor Moskou tijdens de Koude Oorlog vooral te vinden was in communistische hoek, is er vandaag te dag veel affiniteit met Poetin bij Europees extreemrechts.4  Interesse voor een financiële beloning is uiteraard op vele plaatsen aan te treffen.

Weinig subtiele werkwijze van de GROe
Russische inlichtingendiensten hebben een diepgewortelde traditie van politiek gemotiveerde liquidaties van tegenstanders van hun regime. Deze traditie gaat terug tot zeker de jaren ’20 van de vorige eeuw, de beginjaren van het Sovjetcommunisme.

Vooral de GROe heeft in dit opzicht de laatste jaren een kwalijke reputatie opgebouwd. Denk bijvoorbeeld aan de mislukte moordaanslag op de voormalige GROe-officier Sergej Skripal en diens dochter in Salisbury in 2018, waarbij de slachtoffers maar net een vergiftiging overleefden.5

DeJong - De Russische president Poetin op de schietbaan van het GROe-hoofdkwartier in Moskou in 2006. Reuters
De Russische president Poetin op de schietbaan van het GROe-hoofdkwartier in Moskou in 2006. © Reuters

De GROe is de militaire inlichtingendienst en valt onder de generale staf van de Russische strijdkrachten. Tijdens de Koude Oorlog had de GROe al de reputatie minder subtiel te opereren dan het toenmalige Eerste Hoofddirectoraat van de KGB (de huidige SVR).6  In het verleden benaderde de organisatie haar potentiële doelwitten over het algemeen bot en direct. Ook stond ze regelmatig snel klaar met geld. Als het op rekruteren aankomt, heeft de SVR de naam meer oog te hebben voor de lange termijn.

Typerend voor de soms weinig subtiele werkwijze van de GROe is een voorval rond 2010 bij een operatie met een Canadese militair die de Russen waardevolle NAVO-geheimen leverde. Toen de Canadees uit gewetenswroeging de GROe liet weten zijn spionage te willen beëindigen, kreeg hij prompt een foto van zijn dochter op weg naar school toegestuurd. Net als bij de maffia was het een manier om te zeggen: je hebt een leuke dochter, het zou jammer zijn als haar iets overkwam. De betrokken agent pakte zijn spionagewerk vervolgens weer braaf op.7

SVR en contra-inlichtingen
Het werk van de SVR op ambassades en andere vertegenwoordigingen als het consulaat of de Handelsvertegenwoordiging is net als tijdens de Koude Oorlog onderverdeeld in diverse ‘lijnen’ (linia in het Russisch, vrij vertaald een onderafdeling van de rezidentoera). Al die zogeheten lijnen bestrijken een bepaald deelgebied van het inlichtingenwerk.

Zo is er lijn ‘PR’, waarbij de Russische afkorting staat voor ‘politieke inlichtingen’. De SVR houdt zich binnen deze lijn – naast politieke inlichtingen – ook bezig met politieke beïnvloeding, waarbij men probeert publieke figuren als politici en journalisten of maatschappelijke organisaties in voor Rusland gunstige zin te beïnvloeden.8

Lijn ‘X’ probeert de hand te leggen op technologische informatie, met name die met militaire toepassingen.9  In december 2020 werden twee officieren van lijn X uitgewezen uit Nederland. Naar verluidt had een van hen tien bronnen in Nederland gerekruteerd; de ander verleende belangrijke ondersteunende diensten.

DeJong - Hoofdkwarier van de GROe in Moskou, 2018. Reuters
Hoofdkwartier van de GROe in Moskou, 2018. © Reuters

Een essentieel onderdeel van de SVR-rezidentoera op de ambassade is lijn ‘KR’. Deze lijn – waarvan de Russische afkorting staat voor ‘contra-inlichtingen’ – houdt zich bezig met het tegengaan van activiteiten van diensten van de tegenstander, bijvoorbeeld als zij Russisch personeel zouden willen rekruteren.

Lijn KR waakt bovendien over de regimegetrouwheid van het in Nederland aanwezige Russische diplomatieke personeel en doet dat door onder die groep informanten te rekruteren. Deze onderafdeling kijkt ook met een wakend oog naar de Russische gemeenschap in Nederland en is tevens verantwoordelijk voor de veiligheid van het ambassadeterrein.

Lijn KR heeft echter ook een belangrijke offensieve taak: het werven van bronnen (agenten) binnen diensten van de tegenstander. Dat kunnen Nederlandse diensten zijn als de AIVD en de MIVD, maar ook personeel van westerse diensten als de CIA dat in Nederland is gestationeerd.10  Tot nu toe zijn er geen gevallen bekend van personeelsleden van een Nederlandse dienst die tijdens de Koude Oorlog of daarna door de Russen zijn gerekruteerd (wat natuurlijk geen garantie is dat het niet is gebeurd).

Van de acht SVR-officieren die in maart 2022 werden uitgewezen waren er minstens twee van lijn KR. De chef van deze lijn werd destijds overigens niet uitgewezen.

Complexe relatie tussen SVR en GROe
Het feit dat lijn KR toezicht houdt op de regimegetrouwheid van Russen in een westers land betekent dat zij die taak ook heeft ten aanzien van het personeel van de GROe. Dat tekent de complexe relatie tussen de SVR en de GROe op een ambassade.

De vertegenwoordigers van beide diensten hebben – strikt gescheiden van elkaar – hun eigen inlichtingenoperaties, maar tegelijkertijd heeft lijn KR van de SVR informanten in de gelederen van de GROe. Die moeten het bijvoorbeeld melden als iemand kritiek uit op het Oekraïnebeleid van Vladimir Poetin of regelmatig grappen maakt over de president. Als iemand dat al durft.  

DeJong - De Russische president Poetin spreekt GROe-officieren toe tijdens het 100-jarig bestaan van de inlichtingendienst in 2018. Wikimediacommons
De Russische president Poetin spreekt GROe-officieren toe tijdens het 100-jarig bestaan van de inlichtingendienst in 2018. © Wikimediacommons

Tussen de verschillende lijnen op de ambassade en elders is sprake van een strikte ‘compartimentering’. Dit betekent dat de lijnen niet op de hoogte zijn van elkaars doen en laten, tenzij dat vanwege operationele redenen is vereist.

Al ten tijde van de Koude Oorlog stond de KGB erom bekend er een zeer strikte compartimentering op na te houden, die verder ging dan bij westerse diensten gebruikelijk was. Dat had er alles mee te maken dat de Sovjet-Unie een maatschappij was waarin wantrouwen en achterdocht welig tierden. De angst voor westerse samenzweringen en verraad in eigen gelederen was alom aanwezig, net als in het hedendaagse Rusland van Poetin.

Mogelijkheden voor Russische spionage afgenomen
Na de massale uitwijzingen van Russisch inlichtingenpersoneel uit Nederland en andere landen na het begin van de oorlog in Oekraïne lijdt het geen twijfel dat de mogelijkheden voor Moskou om spionage te bedrijven in het Westen ernstig zijn verzwakt. Contacten met menselijke bronnen werden abrupt afgebroken en het is niet waarschijnlijk dat die in de nabije toekomst gemakkelijk kunnen worden hersteld.

Dat betekent echter niet dat er een volledig einde komt aan dergelijke activiteiten. Integendeel, cyberspionage en de verspreiding van desinformatie – activiteiten waarin ook de GROe zijn sporen ruimschoots heeft verdiend – kunnen nog steeds vanuit Rusland worden uitgevoerd.

Het is goed voorstelbaar dat bij internationale organisaties in Nederland ook Russisch inlichtingenpersoneel is ondergebracht

Bovendien zijn er ondanks de golf aan sancties tegen Russische bedrijven nog steeds Russische staatsburgers in Nederland gestationeerd, onder andere bij het in het Haagse Vredespaleis gevestigde Internationaal Gerechtshof en de Organisatie voor het Verbod op Chemische Wapens (OPCW). Het is goed voorstelbaar dat bij die organisaties ook Russisch inlichtingenpersoneel is ondergebracht.

Ook Russen die daar werkzaam zijn zonder een regulier dienstverband bij de GROe of de SVR kunnen gemakkelijk onder druk worden gezet om inlichtingentaken uit te voeren. Alleen al het feit dat zij familie hebben in Rusland maakt ze kwetsbaar.

Tot slot is er nog de categorie van de zogeheten ‘illegalen’: Russische inlichtingenofficieren die onder deep cover en meestal met een fictieve, niet-Russische biografie in het buitenland opereren. Zo maakte de AIVD in juni 2022 bekend dat een GROe-illegaal met een fictieve Braziliaanse identiteit en bijbehorende papieren bij aankomst in Nederland het land was uitgezet.11  Hij stond op het punt een stage te beginnen bij het Internationaal Strafhof waar onder meer onderzoek wordt gedaan naar Russische oorlogsmisdaden in Oekraïne.

Kortom, ondanks de uitwijzing van de zeventien Russen lijkt er dus geen enkele reden voor de AIVD om op zijn lauweren te gaan rusten.

  • 1Voor de zaak van Raymond P., zie: Ben de Jong, ‘Russische spionagepraktijken in de 21e eeuw: de zaak-Raymond P.’, Internationale Spectator, jrg. 67, nr. 10, oktober 2013, blz. 47-51. 
  • 2Nu de handelsbetrekkingen met Rusland vanwege de oorlog in Oekraïne vrijwel zijn bevroren en er door Aeroflot niet meer op Nederland en West-Europa wordt gevlogen, zal het werk bij die vestigingen grotendeels stilliggen.
  • 3Zie de informatie die door de NOS en het televisieprogramma Nieuwsuur is verzameld over de 17 Russen die zijn uitgewezen.
  • 4Zoals Moskou vroeger communistische partijen in het Westen financierde, lijkt er nu soms sprake te zijn van financiering van extreemrechts. Een bekend voorbeeld is de Franse politica Marine Le Pen, niet bekend als een scherp criticus van Poetin, wier partij in 2014 miljoenen leende van een Russisch-Tsjechische bank, die banden had met het Kremlin. Dit is natuurlijk een vorm van Russische politieke beïnvloeding bij uitstek. Zie bijvoorbeeld: Gabriel Gatehouse, ‘Marine Le Pen: Who’s funding France’s far right?BBC News, 3 April 2017.
  • 5Van de SVR neemt men aan dat die dienst doorgaans geen liquidaties uitvoert.
  • 6Over de geschiedenis van de GROe is aanzienlijk minder bekend dan over die van de vroegere KGB. Zie: Ben de Jong, ‘Inlichtingendienst GROe: in de schaduw van de KGB’, Clingendael Spectator, 18 juli 2018. Voor een actueel overzicht zie ook: Andrew Bowen, ‘Russian Military Intelligence: Background and Issues for Congress’, Congressional Research Service, Updated November 15, 2021.
  • 7Dit is de zaak van de Canadese marineofficier Jeffrey Delisle, die in 2013 wegens spionage door een Canadese rechtbank tot twintig jaar gevangenisstraf werd veroordeeld. Zie: ‘Jeffrey Delisle: Naval officer turned spy’, CBC News, 10 oktober 2012.
  • 8Politieke beïnvloeding, al dan niet van heimelijke aard, wordt door Rusland (ook voorheen door de Sovjet-Unie) op grote schaal beoefend en vindt tegenwoordig ook vaak plaats via het internet. Het gaat daarbij dus niet primair om het vergaren van geheime informatie zoals bij traditionele spionage. Een recent voorbeeld van Russische politieke beïnvloeding is de casus van de CDA-politicus René van der Linden. Zie: ‘Hoe CDA-politicus René van der Linden een pion van de Russen werd’, NRC, 11 november 2022.
  • 9De benaming ‘lijn X’ is raadselachtig omdat het cyrillische alfabet de letter ‘X’ niet kent. De herkomst van de term is onduidelijk, hoewel hij al lang in gebruik is. De activiteiten van lijn X waren van groot belang voor de Sovjet-Unie tijdens de Koude Oorlog, omdat technologische spionage een van de weinige manieren was om de wapenwedloop met het Westen nog enigszins vol te houden. Dat laatste is uiteraard ook op het huidige Rusland van toepassing.
  • 10Stel dat lijn KR beoogt zo’n bron te rekruteren, dan gaat daar altijd overleg aan vooraf met Directoraat K (contra-inlichtingen) in Moskou, dat de uiteindelijke beslissing neemt. Zowel de rezident als de chef van lijn KR op de ambassade speelt bij dit proces een belangrijke rol. Het kwam tijdens de Koude Oorlog ook regelmatig voor dat agenten uit eigen initiatief hun diensten aan de KGB of aan westerse diensten aanboden. Zo iemand wordt een ‘walk-in’ genoemd. Sommige van de meest waardevolle agenten tijdens de Koude Oorlog voor de KGB en de GROe, maar ook voor westerse diensten, waren walk-ins.
  • 11AIVD verstoort activiteiten Russische inlichtingenofficier richting Internationaal Strafhof’, AIVD, 16 juni 2022. Zeer onlangs was er een soortgelijke casus van een andere illegaal van de GROe, die al enige tijd werkzaam was bij een wetenschappelijke instelling in Noorwegen. Ook deze man had een Braziliaans coverZie ‘Norway charges man accused of being Russian spy’, BBC News, 29 oktober 2022.

Auteurs

Ben de Jong
Onderzoeker op het gebied van inlichtingendiensten