Hoe Poetin de geschiedenis als wapen gebruikt

Waar komen de ideeën van Vladimir Poetin vandaan? Op basis van vijfhonderd speeches en andere uitingen concludeert Clingendaelexpert Niels Drost dat de Russische president in de aanloop naar de Oekraïne-oorlog steeds vaker de geschiedenis als wapen is gaan gebruiken.1

De Russische president Vladimir Poetin is een groot liefhebber van geschiedenis. Het verleden komt dan ook regelmatig terug in zijn uitingen, ook als hij het over Oekraïne heeft. In de dagen en maanden voorafgaand aan de Russische invasie van Oekraïne in februari 2022 gaf Poetin opruiende speeches en schreef hij een artikel om zijn acties te rechtvaardigen. Deze speeches zaten vol retoriek over de geschiedenis van het Russische Rijk en de Sovjet-Unie.2

Wat Poetin hier deed is niet nieuw. Al sinds de dag dat hij president werd, heeft hij de geschiedenis ingezet om zijn beleidsdoelen te ondersteunen.3  Hoewel deze doelen en Poetins wereldbeeld door de jaren heen zijn veranderd, is de president het verleden stelselmatig blijven gebruiken. Dit blijkt uit een analyse van meer dan vijfhonderd van zijn uitingen.4

In eerste instantie gebruikte Poetin het verleden als inspiratiebron, maar in zijn handen veranderde het langzaam maar zeker in een wapen. Poetin zwaaide zowel in Rusland als in het buitenland met dit retorische zwaard om zijn acties te rechtvaardigen. In de Russische oorlog tegen Oekraïne komen de verschillende elementen van deze strategie samen.

De wortels van Poetins ideeën over Oekraïne
Al sinds het begin van zijn presidentschap deelt Poetin zijn ideeën over Oekraïne met de wereld. Zo had hij het kort na de eeuwwisseling al over de “spirituele eenheid” tussen de Russen en de Oekraïners, zoals hij dat tijdens bezoeken aan Kiev en de Krim benadrukte.

Om dit punt te maken kijkt Poetin meer dan duizend jaar terug, naar de kerstening van Vladimir van Kiev. Deze heerser van het middeleeuwse Kievse Rijk (dat grofweg het gebied van het huidige Oekraïne, Belarus en West-Rusland besloeg) bekeerde zich destijds tot het Byzantijnse christendom en liet zich dopen op de Krim. Poetin ziet deze bekering als de bakermat van de Russische identiteit.

Na deze gebeurtenis begon “orthodoxie zich te verspreiden onder onze volkeren en in onze landen”, stelde Poetin in 2001.5  De orthodoxe waarden van het geloof liggen volgens hem dan ook ten grondslag aan “de eenheid en verbondenheid van de volkeren van Rusland en Oekraïne”.6  Belangrijk om op te merken is dat Poetin het hier al had over de verbondenheid tussen Russen en Oekraïners, maar hij beschouwde ze nog steeds als twee verschillende volkeren.

Dit veranderde vanaf 2013: één van de cruciale keerpunten in Poetins gebruik van de geschiedenis. Vanaf dit jaar begon Poetin te beweren dat Belarussen, Oekraïners en Russen in feite één volk zijn.7  Zo vertelde Poetin op een conferentie dat veel zogeheten “klein-Russen” (Oekraïners) in de hoogste rangen van het Russische Rijk hebben gediend. Daarnaast zei hij dat de Oekraïense gebieden zich snel ontwikkelden na hun “reunificatie” met Rusland in de zeventiende en achttiende eeuw.

In zijn artikel ‘Over de historische eenheid van Russen en Oekraïners’ komen alle ideeën van Poetin over een verenigde Slavische identiteit samen in een gedetailleerd essay van meer dan vijfduizend woorden

Later dat jaar beargumenteerde Poetin in een interview dat “wat er ook gebeurt, en waar Oekraïne ook heengaat, we zullen elkaar hoe dan ook ooit ergens ontmoeten. Waarom? Omdat we één natie zijn.”8  Opvallend genoeg begon Poetin dit een paar maanden voor de annexatie van de Krim te beweren, op het moment dat Oekraïne een associatieverdrag met de Europese Unie nastreefde. Hij herhaalde deze claim in latere jaren bij verschillende gelegenheden.9

In zijn artikel ‘Over de historische eenheid van Russen en Oekraïners’ komen alle ideeën van Poetin over een verenigde Slavische identiteit samen in een gedetailleerd essay van meer dan vijfduizend woorden.10  Hierin somt Poetin wederom op waarom de Russen en Oekraïense “klein-Russen” één volk zouden zijn, hoe ze gedijden toen ze samen waren in het verleden en dat “echte soevereiniteit van Oekraïne alleen mogelijk is in partnerschap met Rusland”.10  Al deze beweringen onderbouwt hij met historische verwijzingen naar de tijd van het Russische Rijk.

Poetin weet de meeste Oekraïners echter niet te overtuigen. Tijdens een opinieonderzoek in september 2021 gaf een grote meerderheid (70 procent) van de Oekraïense respondenten aan het oneens te zijn met Poetins claims.11  Een andere Oekraïense enquête liet vergelijkbare resultaten zien.12

Met zijn beweringen lijkt Poetin vier verschillende doelen voor ogen te hebben die elkaar versterken: (1) een gemeenschappelijke Slavische identiteit scheppen en (2) de tijd prijzen waarin deze volkeren nog samenleefden, wat (3) in Poetins ogen rechtvaardigt dat hij zich bemoeit met het hedendaags Oekraïne, in (4) een poging om steun te vinden voor zijn beleid bij de Russische bevolking.

De Krim: “altijd Russisch geweest”
Poetin heeft op vergelijkbare wijze de geschiedenis van het Russische Rijk gebruikt om de annexatie van de Krim in maart 2014 te rechtvaardigen. Twee weken voorafgaand aan de annexatie verkondigde hij al dat Russische troepen op Oekraïens grondgebied ingezet konden worden. Poetin onderbouwde dit statement door een parallel te trekken tussen de Oktoberrevolutie van 1917 en de Maidanrevolutie in 2014.13

In 1994 wierp Rusland zich – samen met de Verenigde Staten en het Verenigd Koningrijk – nog op als een garantsteller van de territoriale integriteit van Oekraïne in het zogenoemde Memorandum van Boedapest. De Russen, Amerikanen en Britten ondertekenden dit memorandum toen Oekraïne zijn kernwapens opgaf en toetrad tot het Non-Proliferatie Verdrag.14

Volgens Poetin was de Russische belofte voor Oekraïense territoriale integriteit na de "ongrondwettelijke coup" in 2014 echter niet meer geldig. Hij beweerde namelijk dat na deze machtsverschuiving een nieuw land was ontstaan, net zoals na de revolutie van 1917 in het Russische Rijk gebeurde. Rusland had geen afspraken gemaakt met het nieuwe Oekraïne volgens Poetin.

Na de annexatie van de Krim bleef Poetin de geschiedenis gebruiken om deze actie te rechtvaardigen. Zo beargumenteerde hij dat de Krim altijd al Russisch was geweest, maar dat de Bolsjewieken om ondoorgrondelijke redenen hadden besloten verschillende gebieden van het Russische Rijk over te dragen aan de Sovjetrepubliek Oekraïne.15  Hier heeft Poetin het over de jaren twintig van de afgelopen eeuw en hij betrekt dit ook op de overdracht van de Krim in 1954.

Op de zevende verjaardag van de annexatie van de Krim kwam Poetin hier nog eens uitgebreid op terug. In het midden van het afgeladen Loezjniki stadion te Moskou oreerde Poetin dat Russische voorvaderen dit gebied ontwikkeld hebben sinds de oudheid. “In de tiende eeuw is een groot deel ervan simpelweg opgenomen in de oude Russische staat”, zo stelde hij. Alsook dat “in de zeventiende, achttiende en negentiende eeuw deze grond volledig terugkeerde in de handen van hun rechtmatige eigenaar, het Russische Rijk”.16

Aan dit citaat is te zien hoe Poetin een beeld schetst van de Krim alsof het – op een paar onderbrekingen na – altijd al Russisch is geweest. Poetin spreekt niet over het Kievse Rijk, maar over de “oude Russische staat” – wat verder benadrukt dat de wortels van het moderne Rusland (en Oekraïne) volgens Poetin op de Krim liggen.

Dit beeld doet alleen geen recht aan de historische werkelijkheid. Pas toen Catharina de Grote het Kanaat van de Krim annexeerde in de lente van 1783 werd de Krim onderdeel van Rusland.17  Voor die tijd was het schiereiland het thuis van verschillende volkeren.18  Ten slotte was er helemaal geen historisch bewustzijn van een ‘Groot Rusland’ ten tijde van het “oude Rusland” waar Poetin naar verwijst.

Drie dagen voor de Russische invasie van Oekraïne in februari 2022 gaf Poetin een speech waarin hij de erkenning van de onafhankelijkheid van de “volksrepublieken Donetsk en Loehansk” aankondigde. Hierin gebruikte hij vergelijkbare retoriek met de annexatie van de Krim in 2014. “Sinds mensenheugenis noemen de bewoners van het zuidwesten van wat van oudsher Russisch grondgebied is zich Russen en orthodoxe christenen. Dit was het geval vóór de zeventiende eeuw, toen een deel van dit gebied zich weer bij de Russische staat aansloot, en erna”, zei Poetin bijvoorbeeld.19

Al met al maakte Poetin in deze speech het bredere punt dat Oekraïne volgens hem geen bestaansrecht heeft als onafhankelijk land. Dit was de retorische voorbereiding op de Russische invasie die een paar dagen later zou volgen.

Russische identiteit onder Poetin: van Europese naar Slavische oriëntatie
Toch heeft Poetin de geschiedenis niet altijd als wapen gebruikt. Met name tijdens zijn eerste twee presidentiële termijnen (2000-2008) zette hij het verleden in voor binnenlands gebruik en ten behoeve van internationale diplomatie.

Tijdens deze periode waren de Russische relaties met het Westen vrij goed. Poetin gebruikte de geschiedenis destijds dan ook om deze banden verder te versterken. Niet alleen met Europa, maar vooral ook met de VS. Tijdens verschillende gelegenheden benadrukte Poetin hoe beide landen een zeer positieve geschiedenis delen.20

Poetin benoemde regelmatig positieve voorbeelden uit de geschiedenis, zoals de Russische steun voor de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog (1775-1783) en hoe beide landen samen vochten in de twee wereldoorlogen. “Dus”, zei Poetin tijdens een interview in 2007, “is er iets wat ons er objectief toe aanzet om samen te komen in moeilijke tijden”.21

Het vormen van de Russische identiteit speelde een belangrijke rol in deze periode. Poetin deed dit op een constructieve manier: met het merendeel van zijn verwijzingen beoogde hij een Europese Russische identiteit te benadrukken en voorbeelden hiervan uit het verleden te prijzen.

Zo benadrukte Poetin in de eerste jaren van zijn presidentschap bij verschillende gelegenheden dat Rusland een Europees land is met diepe Europese wortels.22  Poetin claimde dat zijn land zich onderdeel van het Europese continent heeft gevoeld sinds de tijd van Peter de Grote: “Vandaag de dag worden Europese basiswaarden een integraal onderdeel van de Russische leefwijze. Door het Europese pad te volgen zal Rusland zijn positie versterken en individualiteit doen gelden.”23

In 2007, op de vijftigste verjaardag van het Verdrag van Rome, beweerde Poetin zelfs dat Europese integratie onhaalbaar was geweest zonder de “beslissende rol” van Rusland bij het “verstoren van pogingen om Europa met geweld te verenigen, de laatste keer tijdens de Tweede Wereldoorlog”.24

In de loop van de jaren is deze Europese oriëntatie steeds verder naar de achtergrond verdwenen en is Poetin zich steeds meer gaan focussen op het formuleren van een Slavische identiteit. Deze ontwikkeling laat zien dat Poetin inhaakt op een eeuwenoud debat: is Rusland een Europees of Aziatisch land? Of slaat het zijn eigen derde, Euraziatische weg in?

Consolideren en beschermen van de machtsbasis
Toen Poetin in 2012 aantrad voor zijn derde presidentiële termijn was hij lang niet meer zo pro-Europees als voorheen. Vanaf toen prees Poetin weliswaar nog steeds positieve historische voorbeelden, maar deze gingen steeds meer gepaard met veroordelingen van negatieve hoofdstukken uit het verleden en met pogingen om een (gemeenschappelijke) Slavische identiteit te definiëren.

Beide dienden zijn beleidskeuzes te rechtvaardigen. Het beschermen van zijn machtsbasis werd nu steeds meer het doel van Poetins gebruik van de geschiedenis. Dit bleek vooral na de annexatie van de Krim in 2014, toen westerse landen sancties oplegden aan Rusland.

Hierna schetste Poetin het beeld van een belegerd Rusland, zoals hij dat nu ook doet, en voerde hij aan dat Rusland in het verleden ook altijd al aan banden werd gelegd wanneer het te machtig werd.25  Aangezien de president nodig was om Rusland tegen deze dreiging te beschermen, droeg dit direct bij aan de versteviging van Poetins machtsbasis.

Een dergelijke belegering kwam volgens Poetin echter ook van binnenuit Rusland. Tijdens een golf van protesten tussen 2017 en 2021 schilderde Poetin de demonstranten af als revolutionairen die Rusland van binnenuit wilden vernietigen,26  waarbij hij vergelijkingen maakte met de Russische Revolutie van 1917.27

Ook nu schetst Poetin het beeld dat er een “vijfde colonne”28  van nationale verraders binnen Rusland is die Rusland kapot willen maken. “Maar elk volk, en vooral het Russische volk, kan altijd echte patriotten onderscheiden van uitschot en verraders, en zal hen simpelweg uitspugen, zoals een vliegje dat per toeval in je mond is gevlogen”, zo zei Poetin drie weken na de start van de oorlog in Oekraïne.29

De onderliggende boodschap diende er ook hier toe Poetins machtspositie beschermen. Hij maakt duidelijk dat het breken van het systeem door revolutie – een verwijzing naar zowel die van 1917 als wat in Poetins ogen de doelen van een vijfde colonne zijn – catastrofale resultaten heeft gehad in het verleden. Volgens Poetin is het beter om het systeem te ontwikkelen via evolutie.

Geschiedenis als wapen ten tijde van oorlog
Waarom is het belangrijk om te begrijpen hoe Poetin de geschiedenis gebruikt? Hoewel Rusland geen echte democratie is, is het land evenmin een applausmachine waar de leider blind gevolgd wordt. Het Kremlin moet de Russische publieke opinie achter zich hebben en gebruikt de geschiedenis als een instrument om dit te bereiken, in een medialandschap dat onder controle van de regering is.

Vooralsnog lijkt Poetin succesvol te zijn in het vergaren van deze steun. Opinieonderzoek van het gerenommeerde Levada Centrum laat zien dat een grote meerderheid van de Russen achter Poetins beleid staat. Zo zegt maar liefst 81 procent van de respondenten “de acties van de Russische strijdkrachten in Oekraïne” te steunen.30

Ook gelooft een grote meerderheid van de respondenten Poetins verhaal. Op de vraag waarom Rusland de “speciale operatie” in Oekraïne begonnen is, antwoordt 43 procent dat dit ter bescherming is van de Russen in Oekraïne en de zelfverklaarde volksrepublieken. Verder zegt 25 procent dat een aanval op Rusland hiermee voorkomen moest worden, en 21 procent geeft aan dat het doel is om Oekraïne te “denazificeren” en ontdoen van nationalisten.31  Deze antwoorden weerspiegelen Poetins argumenten voor de oorlog in Oekraïne.

Poetins woorden hebben invloed. Door te kijken naar wat hij precies zegt en zijn uitspraken serieus te nemen, krijgen we een beter inzicht in de kaarten die de Russische president in handen heeft, en welke hij speelt.

• 1De auteur bedankt prof. Beatrice de Graaf voor haar begeleiding en waardevolle feedback tijdens het onderzoeksproces.
• 2Vladimir Poetin, ‘Address by the President of the Russian Federation’, 24 februari 2022; Vladimir Poetin, ‘Address by the President of the Russian Federation’, 21 februari 2022; Vladimir Poetin, ‘Article by Vladimir Putin On the Historical Unity of Russians and Ukrainians’, 12 juli 2021.
• 3Dit onderzoek is uitgevoerd aan de Universiteit Utrecht (UU) als afstudeerscriptie aan de masteropleiding International Relations in Historical Perspective. Zie het scriptiearchief van de UU voor de volledige onderzoeksresultaten: Niels Drost, ‘Tsar-struck: How Vladimir Putin uses the history of the Russian Empire’, masterscriptie, 2022.
• 4Er is veel geschreven over de wijze waarop Poetin de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog en de Sovjet-Unie heeft gebruikt, maar veel minder over zijn instrumentalisatie van het verleden van het Russische Rijk.
• 5Hoewel de primaire bronnen zijn geanalyseerd in het Russisch, citeer ik hier de Engelstalige versies om de tekst toegankelijker te maken. Wanneer deze vertaling niet beschikbaar is, zoals in het geval van deze speech, haal ik de Russischtalige versie aan. Vladimir Poetin, ‘Vystuplenie na ceremonii osvjashhenija Vladimirskogo sobora’, 28 juli 2001.
• 6Vladimir Poetin, ‘Vystuplenie na ceremonii osvjashhenija Vladimirskogo sobora’, 28 juli 2001.
• 7Vladimir Poetin, ‘Orthodox-Slavic Values: The Foundation of Ukraine’s Civilisational Choice conference’, 27 juli 2013.
• 8Vladimir Poetin, ‘Interview to Channel One and Associated Press news agency’, 4 september 2013.
• 9Vladimir Poetin, ‘Plenary session of St Petersburg International Economic Forum’, 7 juni 2019; Vladimir Poetin, ‘Interview with Oliver Stone’, 19 juli 2019; Vladimir Poetin, ‘Direct Line with Vladimir Putin’, 30 juni 2021.
• 10 a b Vladimir Poetin, ‘On the Historical Unity of Russians and Ukrainians’, 12 juli 2021.
• 11‘Ocinka hromadyanamy Ukrayiny holovnyx tez statti V. Putina "Pro istorychnu yednist" rosiyan ta ukrayinciv" (lypen"–serpen" 2021r.)’, Razumkov Centre, 11 september 2021.
• 12‘Obshhestvenno-politicheskie nastroenija naselenija (23-25 ijulja 2021)’, Rating Group Ukraine, 27 juli 2021.
• 13Vladimir Poetin, ‘Vladimir Putin answered journalists’ questions on the situation in Ukraine’, 4 maart 2014.
• 14‘Memorandum on security assurances in connection with Ukraine’s accession to the Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons’, United Nations, 5 december 1994.
• 15Mark Kramer licht in dit artikel toe waarom de Krim aan de Oekraïense SSR werd overgedragen. Mark Kramer, ‘Why Did Russia Give Away Crimea Sixty Years Ago?’, Wilson Center, 2016.
• 16Vladimir Poetin, ‘Concert in honour of anniversary of Crimea’s reunification with Russia’, 18 maart 2021.
• 17Kelly O’Neill, Claiming Crimea: A History of Catherine the Great's Southern Empire, New Haven: Yale University Press, 2017, blz. 1-2.
• 18Zelfs Chersonesus – de stad op de Krim waar Vladimir van Kiev gekerstend is en waar dus de spirituele wortels van Russen en Oekraïners liggen voor Poetin – was in Byzantijnse handen ten tijde van deze kerstening. Pavel Dolukhanov, The Early Slavs Eastern Europe from the Initial Settlement to the Kievan Rus, Londen: Routlegde, 1996, blz. 196.
• 19Vladimir Poetin, ‘Address by the President of the Russian Federation’, 21 februari 2022.
• 20Vladimir Poetin, ‘Speech to Representatives of the US Public and Political Leaders’, 14 november 2001; Vladimir Poetin, ‘Interview with the Wall Street Journal’, 11 februari 2002; Vladimir Poetin, ‘Meeting with Students of Saint Petersburg State University’, 25 mei 2002.
• 21Vladimir Poetin, ‘Interview with Time Magazine’, 19 december 2007.
• 22Vladimir Poetin, ‘Speech at a Meeting with the Scientific and Cultural Elite at the Institut de France’, 11 februari 2003; Vladimir Poetin, ‘Opening Address at the Meeting with Russian Writers Participating in the 25th Paris Book Salon’, 18 maart 2005.
• 23Vladimir Poetin, ‘Speech at a Meeting with German Businessmen and the public’, 26 september 2001.
• 24Opmerkelijk genoeg vertelde Poetin met name over deze Europese wortels van Rusland in het buitenland of tijdens ontmoetingen met buitenlanders. Wanneer hij voor een Russisch publiek sprak beperkte hij deze retoriek over de Europese achtergrond voor Sint Petersburgers en andere Russen uit noordwest Rusland. Vladimir Poetin, ‘50 Years of the European Integration and Russia’, 25 maart 2007.
• 25Vladimir Poetin, ‘Direct Line with Vladimir Putin’, 15 juni 2017.
• 26Vladimir Poetin, ‘Vladimir Putin’s annual news conference’, 23 december 2021.
• 27Vladimir Poetin, ‘Meeting with university students to mark Russian Students Day’, 25 januari 2021.
• 28De vijfde colonne is een term die gebruikt wordt voor bepaalde krachten die in een land of een andere eenheid voor de vijand actief zijn. De term suggereert een georganiseerde samenzwering, die op instigatie van de vijand van binnenuit de weerstand probeert uit te hollen. (bron: Wikipedia)
• 29Vladimir Poetin, ‘Meeting on socioeconomic support for regions’, 16 maart 2022.
• 30Hoewel er mitsen en maren zitten aan het doen van opinieonderzoek in Rusland, zeker in het enorm repressieve klimaat waar je alleen al voor het noemen van de oorlog als dusdanig een gevangenisstraf kunt krijgen, heeft het Levada Centrum een betrouwbare reputatie. Ook past het zijn onderzoeksmethodes aan op de situatie: zo zijn de surveys die ten grondslag liggen aan dit opinieonderzoek persoonlijk afgenomen bij mensen thuis, in plaats van telefonisch. ‘The conflict with Ukraine’, Levada-Center, 11 april 2022.
• 31‘The conflict with Ukraine’, Levada-Center, 11 april 2022.