Iraaks-Koerdistan: het fiasco van een referendum
Analyse Conflict en Fragiele Staten

Iraaks-Koerdistan: het fiasco van een referendum

01 Nov 2017 - 14:58
Photo: Levi Clancy / Wikimedia Commons
Terug naar archief
Author(s):

Het streven om tot één Koerdische staat te komen, wordt door diverse landen in het Midden-Oosten als een bedreiging van de integriteit van hun grondgebied en hun stabiliteit beschouwd.1  Desondanks hield de regionale regering in Noord-Irak eind september een referendum over onafhankelijkheid, met vérstrekkende gevolgen. Kees Homan biedt in deze explainer een overzicht van de gebeurtenissen rondom het referendum.2

De Koerden hebben sinds de opkomst van Islamitische Staat (IS) in 2014 een slim strategisch spel gespeeld. Door de jihadisten in Syrië en Irak terug te slaan, consolideerden ze hun eigen posities, en breidden deze zelfs uit. Nu IS in 2017 op veel plaatsen was verslagen, leek het voor de Koerden tijd de winst te verzilveren. Zij namen alvast een voorschot met de aankondiging van een referendum over onafhankelijkheid. Dit referendum werd 25 september jl. door de regionale regering onder leiding van de Iraaks-Koerdische president Massoud Barzani gehouden, ondanks sterke internationale oppositie. Maar de timing van het referendum was niet verwonderlijk: de Koerden waren sterk en zij hadden bovendien het olierijke Kirkoek sinds 2014 in handen.

                     Lees ook: een korte geschiedenis van het Koerdische streven naar één staat

Voor- en tegenstanders referendum
Zoals gezegd was er een sterke internationale oppositie tegen een te houden referendum. Zo keurden de Verenigde Naties een referendum af en raadden ze Barzani aan onderhandelingen met Bagdad te beginnen. Dit was ook de positie van de Europese Unie. De Verenigde Staten wilden dat het referendum niet doorging omdat het teveel afleidde van de resterende strijd tegen IS. Bovendien zou het referendum ook gehouden worden in gebieden die tevens geclaimd werden door de Iraakse regering in Bagdad, hetgeen tot grote binnenlandse politieke geschillen zou leiden. Anderzijds hebben de Verenigde Staten de Koerdische Peshmerga-strijdkrachten in het gevecht tegen IS ondersteund. De Koerden werden gezien als de Amerikaanse ‘boots on the ground’.

Hoewel Rusland de Koerdische onafhankelijkheid ondersteunt, heeft het zijn positie tegenover het referendum niet duidelijk kenbaar gemaakt. Wel heeft de Russische energiegigant Rosneft aangekondigd een investering van miljoenen dollars te doen in natuurlijke-gaspijpleidingen in Koerdistan. Rosneft zal Koerdistan belangrijke financiële en economische steun leveren als het besluit zich van Irak af te scheiden.

Van de nabuurlanden was Israël het eerste land in het Midden-Oosten dat verklaarde het referendum te steunen. Israël beschouwt de Koerden namelijk als een buffer tegen Arabische tegenstanders.

Turkije dreigde van te voren al met sancties. Hoewel het al lange tijd goede relaties heeft met de Koerdische Regionale Regering, speciaal waar het olie betreft, was Turkije toch tegen het referendum. Ankara vreesde dat een ‘ja’ in Irak de eigen Koerden in Turkije op ideeën zou brengen. Maar, hoewel de Koerdische Arbeiderspartij PKK aanvankelijk voor een staat voor alle Koerden was, neigde ze later meer naar zoveel mogelijk autonomie op lokaal niveau en niet per se naar onafhankelijkheid van Turkije.

Saoedi-Arabië en andere Golfstaten namen een diplomatieke positie in. Ze boden aan te bemiddelen tussen de Koerdische Regionale Regering en de Iraakse regering in Bagdad, maar van dit aanbod werd geen gebruik gemaakt.

pkk peshmerga auto
Peshmerga en PKK-strijders samen onderweg naar de frontlinie in Kirkoek. Bron: Kurdishstruggle / Flickr

Iran zag het referendum tevens als het begin van een meer samenhangend Koerdisch streven naar vereniging van de Koerdische grondgebieden in Irak, Iran, Syrië en Turkije. En Teheran is uitgesproken tegenstander van een sterke Koerdische staat, vooral als die staat nauwe banden onderhoudt met de Verenigde Staten en met de Arabische Golfstaten. Voor Iran is dat een doemscenario, dat ook zeker geen utopie is. Al geruime tijd zien geleerden en politici vanuit de regio en daarbuiten de huidige grenzen van de regio als de essentie van de onveiligheid in het Midden-Oosten.

Het referendum en daarna
Ondanks de vele bezwaren zette Barzani door en werd op 25 september jl. het referendum gehouden; daarin stemde een overgrote meerderheid voor onafhankelijkheid. Aan het referendum deden 3,3 miljoen van de 4,5 miljoen kiesgerechtigde Koerden mee. Het resultaat is echter juridisch niet bindend. Maar verre van een definitief antwoord op de Koerdische kwestie, is het alleen maar het begin van een lang proces. De Iraakse centrale regering ziet het referendum als een potentieel gevaar voor desintegratie van de fragiele staat Irak, die ongeveer 14 jaren van oorlog en instabiliteit  heeft doorstaan. De laatste drie jaren betrof dit de strijd tegen IS.

Barzani verklaarde de ‘ja’ keuze te gebruiken als politiek drukmiddel om over onafhankelijkheid te onderhandelen met de Iraakse regering.3  Hij dacht immers sterke kaarten te bezitten. Zo moet worden bedacht dat de Koerdische Regionale Regering inmiddels de controle had over zo’n 20 procent van de Iraakse oliebronnen. Als de Koerden echter hun onafhankelijkheid uitroepen en handhaven binnen de grenzen die de Koerdische Regionale Regering thans bestuurt, zou Koerdistans olie-industrie tot de tien grootste in de OPEC behoren. Dit maakt de Koerdische Regionale Regering een belangrijke speler op de oliemarkt, maar in het bijzonder een gevaar voor de regering in Bagdad.

De vrees voor geweld is dan ook het grootst in het olierijke Kirkoek. De Iraakse premier Al-Abadi verklaarde niet te aarzelen Iraakse troepen naar Kirkoek te sturen als het referendum tot geweld zou leiden. De Koerdische autonome regio beschouwde Kirkoek namelijk als Koerdisch gebied en liet er ook stemmen over onafhankelijkheid. Een onafhankelijk Koerdistan met de veroverde gebieden in het noorden van Irak was voor de Iraakse regering echter onbespreekbaar.

Barzani heeft in de regio concurrentie van de Turks-Koerdische PKK en de Syrisch-Koerdische YPG, die qua ideologie op elkaar lijken. Zij hebben door de oorlog tegen IS ook gebieden in handen gekregen in Syrië en Irak, waaronder Rojava, een autonoom gebied in Syrië. Als andere Koerdische groepen buiten Irak gebieden veroveren, zou dat een eventueel onderhandelingsproces tussen Barzani en Bagdad negatief kunnen beïnvloeden.

De Koerdische Regionale Regering is een bewonderenswaardig voorbeeld van tolerantie en secularisme in een regio waar het hieraan schort.

De Turkse president Erdogan heeft verklaard dat zijn strijdkrachten gereed staan bij de grens. Hij is duidelijk teleurgesteld dat zijn bondgenoot Barzani het referendum heeft doorgezet, ondanks fel verzet van Turkije. Vooralsnog blijft het bij vooral symbolische maatregelen. Zo hebben Turkse luchtvaartmaatschappijen hun vluchten naar Erbil opgeschort. En Turkije stopt met het trainen van Koerdische Peshmerga’s die tegen IS vechten.

Iran toont zijn spierballen met substantiële militaire oefeningen bij de grens door de ‘Guards’ en conventionele strijdkrachten, die over een scala aan wapensystemen, inclusief raketten en drones, beschikken. Teheran heeft ook enige achterdeurtjes-diplomatie bedreven. Iran beschouwt Koerdische onafhankelijkheid als de grootste regionale uitdaging sinds de oorlog met Irak.4

Intussen blijft de Koerdische Regionale Regering een vrijhaven voor vervolgde minderheden. Het is een bewonderenswaardig voorbeeld van tolerantie en secularisme in een regio waar het hieraan schort. Koerdische ‘onafhankelijkheid’, zelfs eerder de facto dan de jure, moet in stand blijven voor de Koerden, de Yazidis, de Christenen en anderen die tussen hen wonen. Een overijlde verklaring van onafhankelijkheid, die gebruik maakt van het referendum als rechtvaardiging, zou echter waarschijnlijk een invasie van Turkije en/of Iran tot gevolg hebben. De toenemend Turkse soennitische fundamentalistische regering en de sji’itische moellahs van Iran zijn het over nagenoeg alles oneens behalve over de Koerden. Bovendien zijn Turkije en Iran machtiger dan de Koerdische staat-in-wording.5

Reacties van Irak, Turkije en Iran
De eerste concrete maatregel die de Iraakse premier Al-Abadi na het referendum heeft genomen, was het opschorten van alle internationale vluchten van en naar de luchthavens van Erbil en Suleimaniya. Voor het volledig door land ingesloten Koerdistan is vooral de luchthaven van Erbil een levensader.6  Koerdistan is immers zeer afhankelijk van import: meer dan 90 procent van het voedsel wordt ingevoerd. Dit geschiedt voor een groot deel uit Turkije, dat voor Koerdistan de belangrijkste verbinding met de buitenwereld is. Turkije heeft ook een troefkaart in handen. Het importeert namelijk 600.000 vaten olie per dag uit Koerdistan, via een pijpleiding naar de haven Ceyhan.

vrouwelijke YPJ strijders
Syrisch-Koerdische strijders van de YPJ, (de vrouwelijke brigade van de YPG) in Rojava, Syrië. Bron: Kurdishstruggle / Flickr

Sinds Koerdistan in 2015 begon rechtstreeks olie te verkopen, heeft Bagdad dat als bijkomend argument gebruikt om de geldoverdracht aan Koerdistan te beperken. Als gevolg hiervan moesten veel ambtenaren in Koerdistan maandenlang op hun loon wachten. Gelukkig voor de Koerden schoot Erdogan hen te hulp met 2 miljard dollar aan noodleningen.

Het referendum heeft de Turkse regering voor een groot dilemma gesteld.7  Hoewel Erdogan van verraad sprak, is Barzani een van de weinige bondgenoten die Turkije nog heeft in de regio, zoals in de strijd tegen de PKK. Erdogan moet echter ook rekening houden met Turkse nationalisten, die een harde opstelling eisen. Vooralsnog heeft dit geleid tot felle retoriek, maar nog weinig concrete maatregelen.

Turkije is voor Koerdistan de belangrijkste verbinding met de buitenwereld

Hoewel Erdogan gedreigd heeft met militaire interventie, is daar vooralsnog dan ook geen sprake van. De strijd tegen de PKK in eigen land en tegen de Koerdische militie YPG in Noord-Syrië heeft prioriteit.

Iran stuurde als reactie op het referendum een dozijn tanks, ondersteund door artillerie, naar de grens met Iraaks-Koerdistan. Gesteund door Iran en Turkije eiste de Iraakse regering dat het resultaat van het referendum niet geldig verklaard zou worden omdat anders sancties, internationale isolatie en mogelijk militaire interventie zouden volgen.

Tot slot
Iraaks Koerdistan wordt vaak als stabieler en democratischer beschouwd dan landen in het Midden-Oosten, zoals Irak, Syrië of Jemen. Niettemin heeft de Koerdische Regionale Regering problemen, zoals de dominantie van een politieke partij rondom een familiedynastie, met een president aan de leiding wiens termijn twee jaar geleden afliep en die vaak beschuldigd wordt van corruptie. Voorts zijn er aantijgingen van nepotisme en is er sprake van een economisch wanbeleid.

Of het ooit tot onafhankelijkheid komt, is hoogst onzeker.8  De meningen hierover zijn ook zeer verdeeld. Intussen maken steeds meer waarnemers zich zorgen dat eventuele Koerdische onafhankelijkheid de regio zou destabiliseren. Zoals hierboven beschreven willen niet alleen Irak, maar ook de buurlanden Turkije, Iran en Syrië dit dan ook uit alle macht voorkomen, uit angst dat de grote Koerdische minderheden in hun landen hetzelfde zullen eisen.9

Anderzijds vinden sommige andere landen dat de Koerden, die lang vervolgd werden door regeringen van andere landen, een eigen land verdienen, dit afgezien van de risico’s. Israël is hier de meest uitgesproken voorstander van.

Het referendumproces heeft in ieder geval duidelijk gemaakt dat de status quo in de verhoudingen tussen Bagdad en Erbil niet werkt.10  De Koerden argumenteren dat Bagdad geweigerd heeft meer dan 50 artikelen van de 143 artikelen tellende grondwet uit te voeren. Zo bestaan er onder meer geschillen over de omstreden territoria, de status van de Peshmerga, het beheer van oliebronnen, etc. Irak stelt dat eerst de grondwettelijke geschillen moeten worden opgelost, voor besprekingen resultaten kunnen opleveren.11

Barzani heeft Bagdad opgeroepen in plaats van te dreigen een serieus gesprek aan te gaan. Al-Abadi stelt echter geen dialoog over het “ongrondwettige” referendum te willen.12  Maar mochten eventuele onderhandelingen met Bagdad uiteindelijk niet tot resultaat leiden, dan zou Koerdistan volgens Barzani ervoor kunnen kiezen de onafhankelijkheid eenzijdig uit te roepen. De internationale gemeenschap staat echter zelden positief tegenover zo’n eenzijdige onafhankelijkheidsverklaring. En Koerdistan zou hooguit het volgende Kosovo worden: erkend door de halve wereld, maar verworpen door de andere helft. Daarnaast is het blokkeren van het lidmaatschap van belangrijk organisaties zoals de Verenigde Naties, door vele landen te verwachten.

Momenteel is in plaats van onafhankelijkheid voor Iraaks-Koerdistan waarschijnlijk een redelijker optie denkbaar, namelijk een beter gedefinieerde en uitgevoerde federale structuur van Irak met internationale en regionale garanties. Het doel hiervan zou zijn zich niet alleen te richten op het Koerdische streven naar status, erkenning en soevereiniteit; het zou ook aandacht moeten besteden aan de marginalisering van de oppositionele Patriottische Unie van Koerdistan. De overheersende mening is dan ook dat de Koerden in Irak beter gediend zijn met het deel blijven uitmaken van een functionerend federaal Irak, dan daarbuiten.13

Laatste ontwikkelingen
De belangrijkste gebeurtenissen sinds het referendum zijn intussen de volgende. De Koerdisch Regionale Regering heeft op 11 oktober jl. een dialoog aangeboden aan de federale regering in Bagdad. De dag daarop antwoordde Bagdad besprekingen te willen houden, mits vooraf aan bepaalde voorwaarden wordt voldaan. Die voorwaarden zijn onder meer: erkenning van de eenheid van Irak; soevereine autoriteit van de federale regering over de olie-exporten; en veiligheid en grensbewaking, inclusief toegangspunten op land en door de lucht.14

Nog geen drie dagen later echter veroverden, geheel onverwachts, onderdelen van het Iraakse leger en sji’itische milities op snelle wijze zonder echte tegenstand Kirkoek en bijna ook alle betwiste gebieden die de Koerden sinds 2014 hadden veroverd – gebieden waarover Barzani had gezegd dat zij nooit weer onder gezag van Bagdad zouden komen. In plaats van onafhankelijkheid zijn de Koerden nu echter terug waar ze waren in 2003.15  Kortom, voor de Koerden is het referendum op een fiasco uitgelopen. In het bijzonder voor Barzani zelf die zijn lot verbond aan het onafhankelijkheidsreferendum. Op 29 oktober kondigde hij in een brief aan het parlement aan per 1 november af te treden en 'onder geen enkele voorwaarde' meer beschikbaar te zijn als leider van de autonome Koerdische regio in Irak.16

Tweet van Barzani over zijn vertrek als president
Tweet van de Iraaks-Koerdische president Massoud Barzani op de dag dat hij zijn vertrek aankondigde.
 
  • 1Floris van Straaten, ‘De dromen van een volk zonder staat, Koerdische Onafhankelijkheid’, NRC Handelsblad, 30 september 2017.
  • 2Dit artikel is afgesloten op 25 oktober 2017.
  • 3Ranj Alaaldin, ‘Don’t underestimate Kurdistan’s resilience’, BROOKINGS, 22 september 2017.
  • 4Ariane Tabatabai, ‘Iraq, Iran and the Kurds’, Snapshot, Foreign Affairs, 26 september 2017.
  • 5‘A Vote of Contention in Iraqi Kurdistan’, STRATFOR, Worldview, 26 september 2017.
  • 6Gert Van Langendonck, ‘Iraaks-Koerdistan op slot’, NRC Handelsblad, 29 september 2017.
  • 7Toon Beemsterboer, ‘Turkije is boos maar opereert omzichtig’, NRC Handelsblad, 28 september 2017.
  • 8Galip Dalay, ‘Iraq After the Kurdish Independence Referendum’, Snapshot, Foreign Affairs, 2 oktober 2017.
  • 9‘A Kurdish referendum on independence risks’, The Economist, 19 september 2017.
  • 10‘Kurdistan Votes to Leave Iraq. What Happens Next?’, STRATFOR, Worldview, 29 september 2017.
  • 11William Gourlay, ‘Iraqi Kurds’ referendum: a step towards independence, or regional chaos?’, The Strategist, 23 september 2017.
  • 12Adrian Florea, ‘Kurdistan’s referendum won’t lead to independence – so why hold it?’, The Conversation, 14 juni 2017.
  • 13Galip Dalay, ‘After the Kurdish Independence Referendum’, Snapshot, Foreign Affairs, 2 oktober 2017.
  • 14‘Iraq: Government Outlines Preconditions To Hold Talks With Kurds’, STRATFOR, Worldview, 12 oktober 2017.
  • 15Gert Van Langendonck, ‘Na hoog spel vallen de Koerden diep’, NRC Handelsblad, 19 oktober 2017.
  • 16'Aanhangers Iraaks-Koerdische president Barzani vallen kantoren rivalen aan na aankondiging aftreden', de Volkskrant, 29 oktober 2017. (Toevoeging redactie aan auteursversie van 25 oktober)

Auteurs

Kees Homan
Veiligheidsdeskundige en Generaal-Majoor der Mariniers, b.d.