Wanneer dammen en dijken doelwitten worden in oorlogen

Het opblazen van de Oekraïense Kachovka-dam op 6 juni was geen ongebruikelijke tactiek. Historicus Ivo van de Wijdeven laat zien hoe water eerder als wapen is ingezet, maar ook hoe bevelhebbers de afgelopen decennia anders zijn gaan denken over het doorsteken van dammen en dijken.

Op 6 juni 2023 werd het ingenieursstadje Nova Kachovka in het zuiden van Oekraïne ineens onderwerp van wereldnieuws. Na een explosie brak de stuwdam – waar het stadje zijn bestaan aan dankt – door.1  Kiev beschuldigde Moskou van een oorlogsmisdaad; in Rusland sprak men juist van een Oekraïense terreurdaad. De gevolgen van de doorbraak zijn catastrofaal.

Een oppervlakte van zeshonderd vierkante kilometer kwam onder water te staan. De Dnjepr-delta herbergde niet alleen 42.000 mensen, maar ook een aantal natuurreservaten. Dat alles werd begin juni overspoeld met sterk vervuild water, waar onder andere afval, slib, chemicaliën, lijken en mijnen in dreven. Het getroffen gebied moest het doen zonder drinkwater en elektriciteit.

Op de rechteroever werden mensen massaal door Oekraïense reddingswerkers geëvacueerd. Of dat in het door Russen bezette gebied ten zuiden van de rivier ook gebeurde is onzeker, waardoor het aantal slachtoffers nog onduidelijk is. De schade voor mens en natuur is hoe dan ook enorm.

Ecocide
President Volodymyr Zelensky sprak van een “ecocide”. Volgens het Oekraïense strafrecht is dat de bewuste grootschalige vernietiging van flora en fauna, vergiftiging van lucht en water, en alle andere handelingen die leiden tot een milieuramp. In tegenstelling tot genocide is ecocide internationaal nog niet erkend,2  maar de vlag dekt de lading goed.

Herstel van de schade gaat heel lang duren. Het water trekt wel weg, maar een enorme puinhoop en drassige grond zal overblijven. Het bouwen van een nieuwe dam is een meerjarenproject, waarmee pas kan worden begonnen als de oorlog is afgelopen.

Op de langere termijn heeft vooral de waterstand van het Kachovka-meer grote gevolgen, die is namelijk meters lager dan normaal. De ogen van de internationale gemeenschap zijn dan ook gericht op de Zaporizja-kerncentrale, die haar koelwater uit het meer haalt. Maar ook de watervoorziening van steden en dorpen rond het meer én op de Krim loopt door de lagere waterstand gevaar. En sinds de bouw van de Kachovka-dam in de jaren 1950 is ook ruim een miljoen hectare landbouwgrond afhankelijk van het meer voor irrigatie. Het risico is groot dat die grond verdroogt.

Elders langs het front hebben de Russen zogeheten ‘kleine Kachovka’s’ gecreëerd door diverse waterwerken op te blazen

Gezien de nadelige gevolgen op de lange termijn lijkt het onwaarschijnlijk dat Oekraïne de Kachovka-dam heeft opgeblazen. Experts wijzen dan ook (voorzichtig) naar Rusland.3  Omdat dammen gebouwd worden om enorme (water)krachten te weerstaan, is een explosie van binnenuit de aangewezen manier om ze kapot te krijgen. Het Russische leger heeft de Kachovka-dam sinds de eerste dagen van de invasie in handen en de Oekraïense autoriteiten waarschuwden al veel langer voor plannen van Rusland om de dam op te blazen.4

De Russen hebben militair gezien ook voordeel bij de overstromingen. De kortste weg naar de Krim is nu afgesloten voor het Oekraïense leger; het water vormt daarmee een extra verdedigingslinie. Elders langs het front hebben de Russen daarom ook zogeheten ‘kleine Kachovka’s’ gecreëerd door diverse waterwerken op te blazen.5

Water als wapen: een eeuwenoude tactiek
Kijkend naar de geschiedenis is het gebruik van water als wapen beslist geen ongebruikelijke tactiek. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) waren de Nederlanders een van de eerste gebruikers van het ‘waterwapen’. In 1573 begon in Alkmaar de victorie met een dijkdoorbraak. De Spanjaarden belegerden de stad, maar werden verdreven door de doorgestoken dijken. Door dat kunstje een jaar later te herhalen, kon een geuzenvloot Leiden ontzetten.

De Nederlandse landsverdediging was daarna eeuwenlang gebaseerd op onderwaterzetting of – professioneel gezegd – inundatie. In het Rampjaar 1672 bleef Holland uit handen van het Franse leger dankzij de Hollandse Waterlinie. Daarnaast werden in de negentiende eeuw de Nieuwe Hollandse Waterlinie en de Stelling van Amsterdam als verdedigingslinies gebouwd en moest de geheime IJssellinie in de beginjaren van de Koude Oorlog Russische tanks tegenhouden.

Ook de Russen zelf hebben het waterwapen eerder ingezet. In de zomer van 1941 blies de geheime dienst van de Sovjets (de NKVD) de Dnjepr-dam – aan de andere kant van het Kachovka-meer – op om de opmars van de nazi’s tegen te houden. Jozef Stalin maalde niet om de gevolgen stroomafwaarts. Schattingen van het aantal dodelijke slachtoffers lopen uiteen van 3.000 tot 100.000, en ook eenheden van het Rode Leger werden verrast door het water.6

Het Kremlin maakte er toen geen geheim van verantwoordelijk te zijn voor het opblazen van het in 1932 voltooide pronkstuk van Stalins eerste vijfjarenplan – toen in grootte de derde stuwdam ter wereld. Een woordvoerder verklaarde dat dit was “om te voorkomen dat dit eerste kind van het Sovjet-vijfjarenplan in de handen van Hitlers bandieten zou vallen. Alle maatregelen werden genomen om de Duitsers geen gebruik te laten maken van de dam en de machines.”7

Water wordt meestal voor defensieve doeleinden ingezet, maar er zijn ook gevallen waar water een rol speelde in offensieve acties. In oktober 1944 bombardeerden de geallieerden tijdens de Slag om de Schelde bijvoorbeeld de dijken van het Zeeuwse eiland Walcheren om de Duitse verdediging te verzwakken.

Beroemd is het voorbeeld van de zogeheten Britse ‘Dam Busters’ die in 1943 aanvallen uitvoerden op drie zwaar verdedigde Duitse stuwdammen. In het diepste geheim getrainde piloten vlogen in negentien aangepaste Lancaster-bommenwerpers naar het Ruhrgebied om daar speciaal ontwikkelde ‘stuiterbommen’ af te werpen, die de dammen moesten breken.8  Die voorzagen het hart van de Duitse wapenindustrie van elektriciteit en water. De Britse opperbevelhebber hoopte zo een gevoelige slag toe te brengen.

Over het doorsteken van dammen en dijken is men in de afgelopen decennia wel anders gaan denken vanwege de grote aantallen burgerslachtoffers

De Dam Busters leden zware verliezen maar wisten twee dammen te vernielen; ze werden onthaald als helden. De actie werd gevierd als een sterk staaltje Britse vernuft.9  Later kantelde dat beeld; er waren ook 1600 burgerslachtoffers gevallen als gevolg van de vloedgolf en de Duitsers hadden de schade snel gerepareerd. Was het dat allemaal waard geweest?

Omslag in het denken
Nog steeds staat op de militaire academie Carl von Clausewitz’ beroemde boek Vom Kriege op de leeslijst. De negentiende-eeuwse Duitse militaire theoreticus wees ook op het water als ideale verdedigingslinie. Maar over het doorsteken van dammen en dijken is men in de afgelopen decennia wel anders gaan denken vanwege de grote aantallen burgerslachtoffers die daarbij kunnen vallen.

Vooral het doorsteken van de dijken van de Gele Rivier in China is hierom berucht. In 1938 wist het Chinese Nationaal Revolutionair Leger via deze tactiek het Japans Keizerlijke Leger tegen te houden. Er kwamen echter naar schatting een half miljoen mensen om het leven als gevolg van overstromingen, ziektes en hongersnood. Pas in 1947 werden de dijken gerepareerd.

In 1977 kregen de Geneefse Conventies over oorlogsrecht een aanvullend protocol, waarvan artikel 56 “aanvallen op installaties die gevaarlijke krachten bevatten” verbiedt. Dat klinkt cryptisch, maar betreft aanvallen op dijken, dammen en kerncentrales die kunnen leiden tot “ernstige verliezen voor de burgerbevolking”.10  Maar als die doelen op offensieve wijze worden ingezet door de tegenstander en er geen enkele andere manier is om dat tegen te gaan, dan zijn dergelijke aanvallen wél toegestaan.

Voor het Kremlin heiligt het doel alle middelen

Het Internationaal Strafhof kan daarnaast overgaan tot vervolging als er sprake is van een aanval die “buitensporig” is ten opzichte van het militaire voordeel en die leidt tot “wijdverbreide, langdurige en ernstige schade aan de natuurlijke omgeving”. Maar het is erg ingewikkeld om de bewijslast voor een dergelijke oorlogsmisdaad rond te krijgen. In de regio Cherson loopt nu een onderzoek.11

Ongeacht wie erachter zit, het opblazen van de Kachovka-dam is een triest nieuw hoofdstuk in een oorlog die al zo veel menselijke grenzen heeft overschreden. Als de Russen uiteindelijk inderdaad verantwoordelijk blijken te zijn, dan laat dat zien dat dit een conflict is waarin het Russische leger nietsontziend zal optreden. Voor het Kremlin heiligt het doel alle middelen.

• 1Julian Borger en Pjotr Sauer, ‘Seismic data adds to evidence Ukraine’s Kakhovka dam was blown up’, The Guardian, 9 juni 2023.
• 2De doorbraak van de Kachovka-dam heeft dat proces wel in een stroomversnelling gebracht, zie:  Joanna Hosa, ‘The dam has burst: How Russia’s war on Ukraine could make ecocide an international crime’, European Council on Foreign Relations, 14 juni 2023.
• 3James Glanz, Marc Santora en Richard Pérez-Peña, ‘Internal Blast Probably Breached Ukraine Dam Experts Say (Cautiously)’, The New York Times, 6 juni 2023.
• 4Om die reden bepleitte Zelensky in november 2022 het instellen van een internationale monitoringsmissie.
• 5Begin maart 2022 volgde het Oekraïense leger dezelfde strategie. Bij Irpin werd een stuwdam opgeblazen om de Russische opmars naar Kyiv te stuiten, zie: Dmytro Dzhulay en Ray Furlong, ‘Revealed: How Ukraine Blew Up A Dam To Save Kyiv’, Radio Free Europe/Radio Liberty, 26 februari 2023.
• 6‘Waters of War, Echoes of History: Ukraine’s other great manmade flood’, Radio Free Europe/Radio Liberty, 7 juni 2023.
• 7Richard Nelsson, ‘Second world war: Dnieper dam blown up by Russians – archive, 1941’, The Guardian, 2 november 2022.
• 8Jonas Penning de Vries, ‘Stuwdammen opgeblazen met ‘stuiterbom’’, Historisch Nieuwsblad, 19 juni 2023
• 9Ook in de film ‘The Dam Busters’ uit 1955.
• 10Article 56 – Protection of works and installations containing dangerous forces, Protocol Additional to the Geneva Conventions of 12 August 1949, and relating to the Protection of Victims of International Armed Conflicts (Protocol I), 8 juni1977.
• 11Anthony Deutsch, ‘Russia is highly likely behind Ukraine dam collapse, experts say’, Reuters, 17 juni 2023.