Wat moet Europa als Trump wint?

Het Trump 2.0-scenario mag dan een worst case scenario zijn, maar Europa moet zich daar wel op voorbereiden. In aanloop naar de Amerikaanse verkiezingen pleiten Ko Colijn en Boudewijn van Eenennaam voor het uitwerken van een Europees plan om het op defensiegebied zonder de VS te doen – het all on our own-scenario.

Afgelopen februari zorgde de Republikeinse presidentskandidaat Donald Trump voor ophef door te suggereren dat Rusland wat hem betreft mag doen wat het wil met NAVO-landen die te weinig aan defensie uitgeven. Nog voor deze opvallende uitlatingen was er al genoeg aanleiding om onze gedachten over een mogelijk Trump 2.0-scenario op papier te zetten. Trumps opmerkingen om “delinquenten” (wanbetalers) niet in NAVO-verband te verdedigen waren wellicht niet nieuw, maar de toevoeging dat Rusland deze delinquenten gerust zou mogen aanvallen was dat wel. Reden genoeg om nogmaals de potentieel ernstige gevolgen van een Trump 2.0-scenario te benadrukken.

Naast de mogelijk terugkeer van Trump zijn er ook andere redenen om bij de trans-Atlantische relatie stil te staan. De voortdurende oorlog in Oekraïne, de aloude burden sharing-kwestie van de Europese bijdrage aan de NAVO, de veranderende dynamiek tussen de Verenigde Staten en Europa (ook na de Brexit), en het geopolitieke krachtenspel vragen dringend om bespreking en beleidsvoorbereiding – in een denktank of via een red team – ongeacht de uitkomst van die Amerikaanse presidentsverkiezingen in november 2024.

Anticyclisch denken over onze defensie is geen overbodige luxe, het is wellicht zelfs een politieke plicht

De implicatie van Trump dat hij zich niet altijd gebonden acht aan de NAVO-bijstandsplicht (Artikel 5) maakt de urgentie van deze oproep des te groter. Op Europees of Haags niveau zou men niet verrast moeten zijn door een dergelijk beleidspad. Het zou begrijpelijk zijn als zo’n scenario met de nodige discretie wordt voorbereid, al was het maar om onrust binnen het bondgenootschap te voorkomen.

Toch is de stilte vanuit Buitenlandse Zaken zorgwekkend, zeker nu Trumps opmerkingen het scenario openlijk op scherp hebben gezet. Stilzwijgen is geen optie meer.

Dwarsdenkerij geboden
Eerdere oproepen om aandacht voor dit thema leken geen gehoor te vinden.1 Tot op heden lijkt het erop dat er geen rekening werd gehouden met de mogelijkheid van een dergelijke ingrijpende loop van gebeurtenissen, of dat reguliere beslommeringen (zoals kwesties met betrekking tot Oekraïne, Gaza, China-Taiwan, de vacature voor secretaris-generaal bij de NAVO, populisme, nationale verkiezingen) hiervoor moesten wijken. Anticyclisch denken over onze defensie is echter geen overbodige luxe, het is wellicht zelfs een politieke plicht.

Jaren geleden dwarrelde er op een Clingendaelbureau een eindejaarsstuk van de Strategische Eenheid van Buitenlandse Zaken over een plan om Turkije uit de NAVO te gooien. Omdat dat land eigenlijk totaal niet in onze waardengemeenschap paste. Het was een kerstgrap, maar met een serieuze ondertoon. Iedere diplomaat die het voorstel kreeg, werd verzocht om er beleefd op te reageren. Maar het was ook weer niet de bedoeling om er té serieus op te reageren: nimmer kwam het tot zo’n discussie. We moeten toegeven dat de NAVO niet alleen een gemeenschap van waarden is, maar ook van belangen; het kan dus ook bepaalde voordelen hebben om ‘lastige’ bondgenoten te hebben. Wij delen ook belangen met een land als Turkije, dus waarom niet met de VS onder Trump?

Juist in tijden dat het onlogisch is, zijn dwarsdenkers geboden

Onze grondwet schrijft de verdediging voor van het Koninkrijk met een gerede krijgsmacht. Toch hebben we die constitutionele hoofdtaak grotendeels aan de NAVO uitbesteed. En dat komt vooral weer neer op het beschermheerschap van de VS.

Een verstandig politicus houdt echter rekening met de onaangename boodschap ‘zoek het zelf uit’. Juist in tijden dat het onlogisch is, zijn dwarsdenkers geboden. De Verenigde Staten zelf (en Japan) hebben dergelijke red teams in hun inlichtingenwereld. Ook op ons ministerie van Buitenlandse Zaken (of ergens anders) zou een prudente, misschien zelfs geheime, eenheid moeten zijn die permanent een ‘dwars’ scenario uitwerkt: we moeten het op defensiegebied zonder de VS doen. Zoals een Nederlandse generaal het zei: het all on our own-scenario.

Ondermijning en ontbinding
Volgens enkele waarnemers heeft de retoriek van Trump de geloofwaardigheid van de NAVO nu al ondermijnd. Kwalijk, en de bondgenoten koeionerend. Door te suggereren dat de NAVO niet langer een ‘Deutschiaanse’ veiligheidsgemeenschap is (met een daadwerkelijk gemeenschapsgevoel, volgens Karl Deutsch2 ), maar een puur transactioneel verbond waarbinnen je de VS als huurleger zou kunnen boeken, worden tegenstanders uitgenodigd om de waarde van het bondgenootschap te testen met een speldenprik of proefaanval.

Dit risico geldt voor meerdere potentiële slachtofferlanden,3 maar in het bijzonder voor Polen en de Baltische staten, die een grens met Rusland delen. Voor een land als Polen is de NAVO-constructie geen ordinaire verzekeringspolis maar een heilig commitment. Ook kan de Europese hulp aan Oekraïne stagneren, omdat Europese landen de Amerikaanse garantie om voor een backfill te zorgen nu al in twijfel trekken.

Een tweede gevaar dat dreigt bij een Trump 2.0-scenario is institutionele ontbinding binnen de Europese Unie. De eerdergenoemde grenslanden met Rusland (en Finland) zullen extra in hun defensie investeren en de EU willen uitbouwen tot een serieuze militaire speler. Landen die minder dreiging voelen, zullen hier niet voor kiezen of zelfs overgaan tot cosying up with Moscow. Dit zou ook externe gevolgen hebben. Als tegenprestatie voor politiek-militaire steun aan de Amerikaanse geopolitieke agenda, zoals het voeren van een agressieve China-politiek, zou de VS druk kunnen uitoefenen op de EU en zo ook verdeeldheid kunnen zaaien.

Ten derde is een zeer ongewenst proliferatie-effect denkbaar. Het is altijd – vrij succesvol – Amerikaans beleid geweest om de verspreiding van massavernietigingswapens (in dit geval atoomwapens) tegen te gaan, onder andere door het geven van veiligheidsgaranties. In Europa kan bij een Trump 2.0-scenario gestreden worden om een communautaire, autonome en uitgebreide kernmacht. Landen als Duitsland, Polen en ook Oekraïne worden al als individuele nucleaire kandidaten genoemd. Daarbuiten zouden Taiwan, Japan, Australië en Zuid-Korea tot een eigen kerncapaciteit kunnen besluiten.

Het totale Trump 2.0-scenario mag dan een worst case scenario zijn, onwaarschijnlijk is het niet

Ten vierde, en niet het minst: Amerika heeft natuurlijk zelf ook een probleem als Trump weer aan de macht komt. Het broze – maar voor het lakse Europa niet onwelkome – evenwicht in het Amerikaanse Congres tussen de zogeheten defense hawks en fiscal conservatives binnen de Republikeinen, dat samen met internationalistische Democraten steeds voor betrokkenheid op mondiaal niveau heeft gezorgd, dreigt verloren te gaan. Het isolationisme van Trump wordt dan dominant. De patriottische ophaalbrug aan de andere zijde van de Atlantische Oceaan gaat omhoog.

Volgens Financial Times-journalist Martin Wolf krijgen plutocratische populisten met Trump wereldwijd een enorme boost, en de economie een navenante klap. De Amerikaanse wetenschapper en diplomaat Joseph Nye werd bekend door het begrip ‘soft power’ te munten. Dat is niet de hard power van de raket, maar de macht van de spijkerbroek en Coca-Cola; alles wat de VS of The American Century mondiaal zo aantrekkelijk en legitiem heeft gemaakt. Maar dat tijdperk is tanende, en volgens sommigen zelfs voorbij.

De Pax Americana mag zo zijn feilen hebben, ontrafeling of wantrouwen zou erger zijn.

Het worst case scenario
Het totale Trump 2.0-scenario mag dan een worst case scenario zijn, onwaarschijnlijk is het niet. Het betekent nogal wat. Het zou de afschrikking zoals vastgelegd in het NAVO-verdrag – en in bredere zin de veiligheidsgemeenschap – ondermijnen.

Bovendien zou een Trump-regering de EU kunnen verdelen in delinquenten en non-delinquenten, en in bredere zin daarmee instituties kunnen ontbinden die de mondiale orde (zoals klimaat, bestuur, economie, etc.) nog enigszins disciplineren.

Europa kan het niet alleen, ook al zal het recept klaar moeten liggen

Ook zou Trump de mondiale veiligheid kunnen ondermijnen door het aanjagen van nucleaire proliferatie. Dit zou mogelijk ook het gevestigde systeem van arms control beëindigen, hoewel men kan betogen dat dit toch al sporen van slijtage en verjaring begon te vertonen.

Ten slotte zou een regering-Trump het traditionele rolmodel van de Verenigde Staten ondergraven. Natuurlijke erkenning van Amerikaans exceptionalisme of gezag zal verloren gaan. Trump heeft sympathie getoond voor dictaturen, zal zich omringen met ja-knikkers en geen adults in the room velen. Europa zou dan niets meer te leren hebben van de VS op het vlak van democratie en rechtsstatelijkheid, en dit zou de (laatste restanten van) Amerikaanse soft power ondermijnen.

Wat nu te doen?
Onze voorkeursbenadering is een Atlantische lijmoperatie waarbinnen sterke(re) Europese samenwerking cruciaal is. Maar Europa kan het niet alleen, ook al zal het recept klaar moeten liggen. Als Trump besluit uit de NAVO te stappen moet Europa zich noodgedwongen op een puur Europees alternatief beraden. Artikel 42.7 uit het Verdrag van Lissabon voorziet daar trouwens al in: het vastleggen van een onversneden militaire bijstandsplicht tussen EU-lidstaten op papier, maar niet in de praktijk.

NAVO-afschrikking blijft dus geboden. Maar om oud-minister van Buitenlandse Zaken Hans van Mierlo te citeren: “Om een Atlantisch resultaat te bereiken is soms een Europese strategie nodig.” Het is belangrijker om deze strategie te ontwikkelen dan te kiezen voor totale Euro-Atlantische ontwrichting of bilaterale alternatieven van het systeem. We werken die voorkeursvariant hieronder enigszins uit.

Europa heeft zich na de Tweede Wereldoorlog onvoldoende gerealiseerd dat Amerikaanse militaire steun ook eigen Amerikaanse belangen op het Europese continent impliceerde. De Joegoslaviëcrisis in de jaren 1990 en de huidige oorlog in Oekraïne bevestigen dat dit onverminderd zo is, en moet blijven. De Amerikaanse president George Bush jr. waarschuwde al eens: “At some point, we may be the only ones left. That’s OK with me, we are America.”

Europa kan zich echter geen Alleingang permitteren, zoals de VS dat wel kan. Europese eenwording is misschien te veel een markt- en uitbreidingsproject geweest, terwijl het meer een veiligheidsproject had moeten zijn. Europa geeft met 388 miljard dollar per jaar aan defensie iets minder dan de helft uit van de VS. Dat lijkt een aanzienlijk bedrag; arbitrair maar niet onredelijk omdat Europa anders dan de VS niet overal mondiale belangen claimt. De intra-Europese verspilling door nationale fragmentatie is echter hemeltergend.

Europa kan wel degelijk iets bieden aan de VS

Een sterk en zelfstandig Europa aan de knoppen van een eigen atoommacht heeft geen kans van slagen. Amerikaanse superioriteit op het gebied van hard power moet erkend worden, maar van mondiale verplichtingen kan en behoeft geen sprake te zijn. Het hardnekkige misverstand om Europese financiële bijdragen aan de NAVO te vergelijken met de Amerikaanse mondiale ambitie is niet redelijk. Alternatieve opties van bilaterale afschrikkingsovereenkomsten met landen als Japan, Zuid-Korea, Israël en Australië bewijzen dat de VS niet alle bondgenoten dezelfde mondiale verantwoordelijkheden toekennen. Bovendien zal elke versterking van Europa lange jaren duren.

Europese eenwording is dus erkenning én versterking, en zeker geen zwaktebod; Europa kan wel degelijk iets bieden aan de VS. Europa is goed op uitgesproken ‘Amerikaans’ terrein: soft power. Beter zelfs. Het is door zijn geschiedenis minder geneigd tot zero-sum-spel in haar externe relaties4 en heeft waardevolle ervaring opgebouwd op gebieden als terrorismebestrijding, wederopbouw, democratische instituties, nation-building, infrastructuur, zorgsystemen en cultuur, die het Amerikaanse model aantrekkelijker kunnen maken. Samen met de hard power van de VS maken ze het bondgenootschap smart. Maar dat zou wel Amerikaanse erkenning van Europese kwaliteiten vergen.

Velen buiten, maar ook in de VS, vinden dat Amerika zich meer zou moeten gedragen als autoriteit dan als macht. Met een zelfverzekerder Europa en een minder arrogante VS kan een interessante complementariteit en synergie gerealiseerd worden die tot een veel effectievere samenwerking zou kunnen leiden. Dit zou Europa weer respect teruggeven, en het net als andere landen ook ontvankelijker maken voor ultiem Amerikaans leiderschap. Dat zullen zowel de EU als de VS hard nodig hebben om vanuit hun eigen vertrekpunten samen sterk te kunnen staan in een snel veranderende wereld. Maar, een all on our own-scenario moet uiteraard wel ergens klaarliggen.

• 1Ko Colijn, ‘Zijn we veilig zonder de VS? Laten we voorbereid zijn’, NRC, 24 januari 2023.
• 2Karl Deutsch, Political Community and the North American Area, Princeton: Princeton University Press, 1957.
• 3Daags na de retoriek van Trump sprak Secretaris-Generaal van de NAVO Jens Stoltenberg van nog maar 9 landen van de 31 die niet voldoen aan de 2%-norm.
• 4Het ‘zero-sum’ denken in de (internationale) politiek veronderstelt dat winst voor één partij alleen kan ontstaan door een evenredig verlies bij de andere partij.