Internationale Spectator 3 – 2015 (jrg. 69) – Item 3 van 17

artikel

De nieuwe voorzitter van de Europese Raad

Met Donald Tusk van euro tot geopolitiek

Małgorzata Bos-Karczewska

Van verschillende kanten wordt de gevestigde orde in Europa bedreigd. Uitgerekend in deze zware tijden ‘leidt’ een Pool – als opvolger van Herman Van Rompuy – de EU. Een politicus met de overtuiging dat “de EU de beste uitvinding is die de Europeanen tot heden hebben bedacht”. Wat beweegt Donald Tusk? In welk spanningsveld zit hij? En wat presteerde hij de eerste honderd dagen?

Solidariteit, vrijheid en eenheid noemde Tusk in één adem bij zijn aantreden op 1 december 2014 als voorzitter van de Europese Raad. Deze fundamentele Europese normen en waarden moeten beschermd worden tegen gevaren van binnen en buiten de Europese Unie, de eurosceptici en vijanden van de EU. Tot slot stelde hij: “Politics has returned to Europe. History is back, and such times need leadership and political unity.”

Het ultieme doel van Donald Tusk is: een sterk Europa met een veilig en welvarend Polen, want het Europese belang is in zijn ogen ook het Poolse belang. Al in 2011 wierp premier Tusk zich op als hoeder van Europa om nationale belangen niet te laten prevaleren boven het gemeenschappelijk belang. Dat was in het Europees Parlement tijdens het Poolse EU­voorzitterschap en te midden van de Griekse schuldencrisis. “Europa moet weer geloven in gemeenschapszin en politieke integratie” – het klonk een beetje vreemd uit de mond van de premier van een lidstaat met zeven jaar ervaring in de EU.

Uiteindelijk gaf de crisis in Oekraïne vorig jaar de doorslag. Tusk zwichtte voor het verzoek van Angela Merkel. Maar Tusk was in Polen eigenlijk uitgeregeerd; de Polen zijn Tusk-moe, met zijn ‘warm water uit de kraan’-politiek, die berustte op stabiliteit en consolidatie van het Poolse succes in crisistijden, en vanwege de tien jaar durende ‘clinch’ tussen Tusk en zijn opponent Kaczyński, de leider van PiS. Het vertrek van zijn aartsvijand Tusk naar Brussel maakte Kaczyński dolblij. Tusk moet in diens ogen in Brussel voor de Poolse belangen opkomen: het klimaatpakket moet overboord en de energie-unie moet Polen uit de klauwen van Rusland halen.

Een atypische Pool

“Een Pool gaat Europa leiden” – het is vaak met enige scepsis ontvangen, behalve in Polen (“Onze man aan de top van de Unie”) en Duitsland (“Geen marionet, maar een zwaargewicht”). Tusks benoeming wordt vooral gezien als blijk van waardering voor de prestaties van Polen sinds 2004 en als teken dat lidstaten uit Midden- en Oost-Europa erbij horen.

Onder het premierschap van Tusk (2007-2014) heeft Polen een periode van ongekende stabiliteit en welvaartsgroei doorgemaakt. Ook heeft het een metamorfose ondergaan van een koppige naar een gerespecteerde lidstaat, met goede relaties met Duitsland. Polen heeft de kansen die het EU­lidmaatschap biedt, waaronder de EU-structuurfondsen, goed benut. Alles bij elkaar een klein wonder.

De partij van Tusk, Burgerplatform, is van een kleine rechts-liberale partij uitgegroeid tot een brede centrum-rechtse partij, een bestuurderspartij die zich ontdaan heeft van haar ideologische veren. “Laat ons geen politiek maken, maar wegen bouwen”, zo was de campagneleus bij de lokale verkiezingen in 2010.

Tusk is het boegbeeld van het nieuwe Polen. In de Poolse politiek is hij een buitenbeentje: Tusk is pragmatisch, behoedzaam, gericht op compromissen. Hij luistert, toont empathie en wint sympathie. Daarachter schuilt een slimme en soms bikkelharde politicus, een strateeg met tactisch vernuft. Kortom een atypische Pool. Maar kan hij regeringsleiders met hun grote ego’s en uiteenlopende belangen verbinden? En een level playing field creëren?

Donald Tusk in 2011

Donald Tusk in 2011. Foto: Flickr.com, Platforma Obywatelska RP.

Tusk en Merkel

De Pools-Duitse betrekkingen zijn, mede dankzij de goede verstandhouding van Tusk en Merkel, beter dan ooit in de afgelopen eeuwen. Beide landen streven om verschillende redenen naar verankering in Europa.

Net als Merkel is Tusk een postmoderne politicus: geen ideologieën maar flexibiliteit, behoedzaam neemt hij weloverwogen beslissingen en werkt hij pragmatisch, stap voor stap, naar zijn doel. Bijzonder is dat Angela Merkels meisjesnaam, Kasner, de verduitste vorm van Kazmierczak is. Haar ene grootvader was een Pool en de andere grootouders, genaamd Jentzsch, woonden tot 1945 in Gdańsk, de geboortestad van Tusk.[1]

Beiden zijn bescheiden. Net als Angela Merkel draagt Tusk de naoorlogse geschiedenis van het oostelijk deel van het continent in zich mee. In zijn bagage zit echter ook de Poolse traumatische geschiedenis, de Poolse gevoeligheid en ervaring met de grote Oosterbuur.

Anders dan bij Merkel is politiek bij Tusk een roeping, die hij al als 13-jarige ontdekte. In december 1970 was hij in Gdańsk ooggetuige van het gewelddadig neerslaan van de arbeidersprotesten. Toen al ontdekte hij de publieke ruimte waar burgers vrijheid kunnen opeisen. “Ik voelde mij door en door solidair met de arbeiders,” schreef hij daarover naderhand.[2] De verandering van het regime was zijn grote drijfveer.[3] “Geen vrijheid zonder solidariteit” was op zijn lijf geschreven.

In de jaren ’80 hield de net afgestudeerde historicus zich bezig met filosofie, ondergrondse publi­caties en verdiende zijn geld als schilder van fabrieksschoorstenen. De ten tijde van Solidarność opgedane ervaringen, van de morele overwinning in 1980 tot de feitelijke overwinning op het communisme in 1989, hebben hem gevormd.

Toen was hij verknocht aan het economisch liberalisme en de ideeën van Hayek en Von Mises. Door de invoering van de vrije markt en het particulier eigendom wilde de jonge Tusk het communisme in Polen overwinnen. Samen met een kleine groep liberalen uit Gdańsk (o.a. de latere Europees Commissaris Janusz Lewandowski) richtte hij in de nadagen van communistisch Polen een politieke partij op, het Liberaal Congres. Tusks doorbraak kwam echter in 2001, toen hij het Burgerplatform oprichtte, en vervolgens in 2007, toen hij de verkiezingen van zijn aartsvijand, de gebroeders Kaczyński, won.

Europeaan

“Een overtuigde en overtuigende Europeaan”, zo heeft kanselier Merkel Tusk meerdere keren geprezen, in het bijzonder ook in mei 2010, in haar lofrede ter gelegenheid van de uitreiking van de prestigieuze Karel de Grote Prijs aan premier Tusk, voor zijn verdiensten voor de Europese eenwording. Daar vielen voor het eerst de befaamde woorden: “Scheitert der Euro, dann scheitert Europa, dann scheitert die Idee der europäischen Einigung.”

Tusks toewijding aan de Europese eenwording heeft haar wortels in zijn Kasjoebische komaf en zijn geboortestad Gdańsk, waar in 1939 de Tweede Wereldoorlog is begonnen. Tusk werd in 1957 geboren in een eenvoudige Poolse familie met Duitse en Kasjoebische wortels. De Kasjoeben zijn een autochtone West-Slavische minderheid, een soort Friezen van Noord-Polen. In zijn jeugd spraken zijn ouders onderling Duits als ze voor de kinderen zaken geheim wilden houden, zo onthulde Tusk ooit.[4]

De liefde van Donald Tusk voor Europa is gestaag gegroeid

Duits was de taal van zijn Duitse oma en moeder; beter gezegd Danziger Duits – een mengelmoes van Nederlands, Pools, Kasjoebisch, Russisch en haven-Duits, zoals Tusk dat ooit zelf omschreef. Zijn ene opa was ingelijfd in de Wehrmacht.[5] Zijn identiteit ontdekte hij pas in zijn jeugd; toen vernam hij dat zijn bijzondere achternaam Tusk, Kasjoebisch is. Kasjoeben waren de zondebokken – zowel door de Duitsers als de communisten werden ze beschuldigd van een gebrek aan loyaliteit. Tusk is trots op zijn afkomst en op de Kasjoeben: “hard werkende, solide mensen, gebonden aan hun traditie, die alle tegenslagen wisten te doorstaan”.[6]

Zijn liefde voor Europa is gestaag gegroeid. Eerst droomde hij van Europa, vervolgens was Europa nodig teneinde Polen te disciplineren om de transitie te voltooien. Daarna ging het om het verwerven van een sleutelpositie voor Polen in de EU. Zo lanceerde het Burgerplatform in 2003 de slogan ‘Nice of de dood’, in haar streven de voor Polen gunstige stemmenweging (zoals in 2000 in Nice afgesproken) te behouden. Later verschoof de aandacht naar het geld uit Brussel dat Tusk als premier vaardig wist los te peuteren om de Poolse infrastructuur te moderniseren. Zijn verkiezingsbelofte uit 2007, ‘Polen verdient een economische wonder’, is hij nagekomen; alleen niet elke Pool plukt de vruchten van de snel toegenomen welvaart.

De eurocrisis heeft zijn liefde voor de Europese integratie nog versterkt. De opmars van Polen naar de kern van Europa – zijn tweede belofte[7] – dreigde te ontsporen. “De beste reactie op de crisis is meer Europa, meer Europese integratie, en dat vereist sterke EU-instellingen,” aldus Tusk, juli 2011 in het Europees Parlement. Tusk zette toen al energiezekerheid en militaire veiligheid van de EU op de agenda.

Met de inval van Rusland in Georgië keerde de kwestie van de Poolse veiligheid terug. “De Unie is een geniale uitvinding die ons dramatische geopolitieke dilemma grotendeels opheft. Als we Polen niet uit het vervloekte dilemma tussen Rusland en Duitsland loswringen, zal Polen nooit veilig zijn.”[8]

In 2009 was Tusk ineens bereid soevereiniteit aan Brussel over te dragen met betrekking tot het buitenlands en defensiebeleid. Een Poolse Ostpolitik jegens Rusland moet “ver van avonturisme en de naïeve onderwerping – een realistisch beleid zijn”, verankerd in Europees verband.[9] Maar het uitbreken van de oorlog in Oekraïne in 2014 zorgde voor een ontgoocheling. “Polen heeft de alliantie met de NAVO nodig, in het bijzonder met de Verenigde Staten, maar niemand zal ons verdedigen als we niet zelf klaar zijn om de eigen grenzen te verdedigen.”[10] Een gemeenschappelijk beleid jegens Rusland is ver te zoeken. De Unie moet met één stem spreken, te beginnen met Polen. Een Alleingang van Polen is niet effectief, maar verzwakt Polen, is het nieuwe credo in Warschau.

Raadsvoorzitter: de Energie Unie en de euro

Van de nieuwe voorzitter van de Europese Raad wordt hetzelfde verwacht als van Van Rompuy: behulpzaam zijn; met goede ideeën komen om overeenstemming te bereiken; en als het moet voor doorbraken zorgen.

De onderlinge verwevenheid binnen de Europese Unie is gegroeid en de spanningen tussen de lidstaten zijn door diverse crises toegenomen. Tegelijkertijd staan groei, voltooiing van de interne markt en meer in het bijzonder de Energie Unie op de Europese agenda.

Energie Unie

De regie voor de totstandkoming van een Energie Unie ligt bij Jean-Claude Juncker en zijn nieuwe Commissie (“van de laatste kans”). Juncker wil de kloof tussen de burger en Europa de komende vijf jaar dichten met een beleid dat van aanzwengeling van economische groei en werkgelegenheid de topprioriteit maakt. In dit plan past ook de Energie Unie, waarin energie­zekerheid, groene groei en klimaatbeleid bij elkaar komen, en de voltooiing van de interne energiemarkt en de transitie naar duurzame energie centraal staan.

Van het oorspronkelijke plan van Tusk als premier van Polen blijft weinig over. In april 2014 pleitte hij voor oprichting van een Europese Energie Unie om het Russische gasmonopolie te breken.[11] Het is een idee fixe van Tusk sinds 2003. Destijds maakte hij zich als de leider van Burgerplatform sterk om een speciale clausule over energiesolidariteit in het Grondwettelijk Verdrag van de EU verankerd te krijgen.

De Oekraïne-crisis in 2014 vormde een wake-up call; het heeft de geopolitieke risico’s van de grote afhankelijkheid van gas uit Rusland (60 tot 100%) van liefst 12 lidstaten in het oosten, van Finland tot Griekenland, blootgelegd. Daarmee heeft het in de EU de voorzieningszekerheid en de noodzaak van diversificatie van de energiedragers op de agenda geplaatst. Maar juist het centrale punt van Tusks plan: gezamenlijke inkoop van gas, is het meest controversieel; het staat haaks op het beginsel van de interne markt en zou zonder verdere ontwikkeling van gemeenschappelijk energiebeleid binnen de Unie in de lucht hangen. Energiezekerheid, zo belangrijk voor Midden- en Oost-Europa, moet in Junckers plan van energiebesparing, regionale samenwerking, nieuwe infrastructuur en diversificatie komen. De lidstaten moet er vooral zelf werk van maken.

Het klimaatbeleid wordt in Polen als een speeltje van het Westen en van milieuactivisten gezien. De transitie naar duurzame energie, en in het bijzonder het koolstofarm maken van het energiesysteem, wordt voor Polen aldus problematisch. Tusk pleitte als premier in zijn non-paper voor eerherstel van kolen en meer EU-subsidies voor het ontwikkelen van clean coal­technologieën.[12] Dat is niet vreemd: steenkool is het fundament van de Poolse energiezekerheid (goed voor 80% van de elektriciteit). De redding van onrendabele staatskolenmijnen en de consolidatie van de energiesector, die nodig worden geacht in verband met de liberalisering van de gasmarkt, liggen nu op het bordje van premier Ewa Kopacz.

Donald Tusk toont zich verheugd over de economische groei van Polen (Brussel 2011).

Donald Tusk toont zich verheugd over de economische groei van Polen (Brussel 2011). Foto: Flickr.com, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów.

De euro

De bestrijding van de financieel-economische crisis leidt tot meer integratie, zoals de invoering van een bankenunie. Juncker wil de integratie van de eurozone verder verdiepen, getuige zijn memo uitgedeeld op de informele EU-top op 12 februari jl.[13]Daarop stond ook de naam van Tusk.

Polen heeft de euro niet ingevoerd. “Dat betekent geen marginalisering van Polen in de EU,” verzekerde Tusk zijn Poolse landgenoten op zijn eerste werkdag in Brussel. Maar in 2011 was het anders: “You are either at the table or on the menu,” zei Tusk.[14] Dat was toen hij als premier van Polen een plek aan de eurozone-tafel opeiste. Even later riep zijn minister van Buitenlandse Zaken, Radek Sikorski, in Berlijn Duitsland op de leiding te nemen teneinde de eurozone te redden.

De eurocrisis heeft de opvattingen in Polen over toetreding tot de eurozone aanzienlijk veranderd: de steun in de publieke opinie is gekelderd, van 53% in 2010 naar 24% in oktober 2014.[15] Polen voelen er niets voor de pensioenen van rijke Grieken te betalen. Maar zij blijven onveranderd voorstanders van de EU (met liefst 84% steun).

Men ziet echter ook de risico’s. Het adagium is: een veilige integratie van de competitieve Poolse economie in een sterke eurozone. De Poolse centrale bank waarschuwt voor een herhaling van de Spaanse zeepbel op de huizenmarkt, als gevolg van de lage rente zoals bepaald door de ECB. De centrale bank hamert dus op de nodige hervormingen om de economie structureel te versterken.[16]

Polen heeft geen haast. De Poolse economie groeit dit jaar met 3,3%. Formeel voldoet het land dit jaar aan de economische-convergentiecriteria[17]. Polen wil wachten op de parlementaire verkiezingen van komend najaar. Hopelijk zorgen die voor een twee derde meerderheid die nodig is om de grondwet te veranderen, en daarin de bepalingen over de nationale centrale bank aan te passen. Pas dan wordt de euro bespreekbaar, tenzij financiële markten eerder van zich laten horen.

Tusk wil zijn vingers niet branden aan de ‘Griekse kwestie’

Toetreding tot de eurozone vormt al sinds 2008 een strategisch doel. “De inzet is de geopolitieke verankering van Polen voor decennia, wellicht voor altijd,” zo stelde minister van Buitenlandse Zaken Sikorski in 2013. Het biedt een kans op meer groei en ook invloed in de EU. Dan zal de Duits-Poolse relatie in de EU tot volle wasdom komen, aldus Marnix Krop.[18] Dat is ook goed voor Europa: Duitsland zelf heeft aan zijn zijde naast Frankrijk een andere sterke en betrouwbare partner nodig. Dat is dus het ultieme doel van Tusk.

Honderd dagen Tusk

De Europese Raad is weliswaar het politieke centrum van de EU geworden, maar de voorzitter ervan heeft een beperkt mandaat. De eerste honderd dagen van Donald Tusk verliepen vrij onopgemerkt. Een echte vuurdoop is Tusk bespaard gebleven. Anders dan zijn voorganger Herman Van Rompuy. Die werd na een maand al overrompeld door de Griekse schuldencrisis, grote onzekerheid over de reddingsoperatie binnen de eurogroep en onrust op de financiële markten. Destijds bepaalden vooral Merkel en Sarkozy de agenda.

Tusk moet balanceren; zijn marges als voorzitter van de Europese Raad zijn vrij beperkt. De Pool beseft dat hij sterk afhankelijk is van Duitsland, dat als grootse lidstaat leidend is in de belangrijkste kwesties zoals ‘Griekenland’ en ‘Rusland’.

Vertrouwen verdienen is cruciaal. Tusk doet er verstandig aan zijn gevechten zorgvuldig uit te zoeken. Het is duidelijk dat Tusk de eurozone-kwesties aan de eurogroep over laat. Hier fungeert de voorzitter van de Europese Commissie, Juncker, als uitdager voor Merkel. Juncker bepleitte ook de vorming van een Europees leger: Tusk hield hier zijn kruit droog.

Rusland

Tusks hoogste prioriteit ligt bij Rusland en het formuleren van een Rusland-EU-beleid. Maar de Pool is geen havik, wel een pragmaticus. Hij hamert al langer op een gemeenschappelijk Ruslandbeleid. “Russia is our strategic problem, not Ukraine”, zo stelde hij na zijn eerste EU-top in december 2014. De geopolitieke orde in Europa na 1989 en de Europese veiligheid staan op het spel. Maar hij blijft behoedzaam handelen, hij zit tactisch op de Merkel-lijn.

Tusk moest ingrijpen toen EU-buitenlandchef Mogherini in januari jl. wilde overgaan tot normali­sering van de betrekkingen met Rusland en tot een strategische dialoog. Dat voornemen is gesneuveld; de Europese Unie houdt voet bij stuk in het sanctiebeleid. Maar Tusk moet met lede ogen toezien dat ook in Midden-Europa de verdeeldheid groot is. Landen als Hongarije, Tsjechië, Slowakije en Bulgarije laten de economische belangen met Rusland prevaleren.

Poetin heeft duidelijk de regie. Tusk gelooft niet in Poetins goede wil en spreekt zelfs van Rusland als de vijand. Wat het Kremlin aanleiding gaf Tusk als een confrontatie zoekende Europese president neer te zetten.

De EU laat het over aan Merkel en Hollande om met Rusland te onder­handelen. Maar Tusk wordt ongeduldig, getuige zijn tweet op 24 januari jl., kort na de aanvallen op Marioepol: “Once again, appeasement encourages the aggressor to greater acts of violence. Time to step up our policy based on cold facts, not illusions.”

Noodgedwongen blijft Tusk op dit terrein in de luwte. De Europese Unie is hopeloos verdeeld en over zijn afwezigheid in Minsk is Tusk koeltjes: “7Deze formule is effectief en maakt het bereiken van enige resultaten in de onderhandelingen tussen Oekraïne en Rusland mogelijk.”[19]

Het was wederom Merkel die het politieke risico nam om in Minsk in het zogenoemde ‘Normandië format’ met Rusland te onderhandelen. Dat format is niet omstreden. In een rapport over Rusland vraagt het Britse House of Lords om een leidende rol van de voorzitter van de Europese Raad met betrekking tot Rusland. “If Germany were to continue to be the only leader that would immediately generate mistrust from other Member States and would thus limit the effectiveness of German leadership.” [20]

Ontvangst door Obama

De meest opvallende ontmoeting vond plaats op de honderdste dag, 9 maart jl.: de ontvangst van Tusk door president Obama in het Witte Huis in Washington DC, de allereerste keer dat de Amerikaanse president de voor­zitter van de Europese Raad voor een bilateraal overleg heeft ontvangen. Dit is ongetwijfeld een teken van persoonlijke waardering voor Tusk. Obama investeert in Tusk en ziet in hem een goede bondgenoot om de trans­atlantische relatie hechter te maken (o.a. het handelsverdrag TTIP) en om zonodig Rusland harder aan te pakken.

Obama zelf staat onder druk van politieke en militaire haviken, maar voorlopig steunt hij de koers van Merkel. Handhaving van de sancties tegen Rusland tot einde dit jaar is echter wat Obama van zijn partners in Europa verlangt. “Voor Amerikanen is het niet acceptabel dat hun betrokkenheid in Oekraïne groter is dan die van Europa,” gaf Tusk in zijn eerste kranteninterview openlijk toe.[21]

De eurozone-perikelen liet Tusk – afkomstig van een niet-eurozone-land – tot nu toe over zich heen gaan. Of, liever gezegd, hij wil aan de ‘Griekse kwestie’ zijn vingers niet branden. De nieuwe nachtmerrie voor Tusk is ‘Grexident’ – het toevallige uitstappen van Griekenland uit de eurozone. Dat kan deze voorzichtige Pool in een lastig parket brengen. Hoe dan ook, Tusk ziet duidelijk ook hier de geopolitieke risico’s voor de EU en de NAVO. De EU bij elkaar houden betekent nu vooral Rusland op afstand houden.

“Europe will be forged in crises, and will be the sum of the solutions adopted for those crises,” zo stelde Jean Monnet. Voor Donald Tusk lijkt nu de uitdaging weggelegd Europa de weg te wijzen in de complexe geopolitieke constellatie.

Aanbevolen literatuur

Ekke Overbeek, Eurotopper Tusk. Het nieuwe Polen in Europa (Schoorl, 2014).

Noten

Stefan Kornelius, Angela Merkel: Die Kanzlerin und ihre Welt, Hamburg, 2013.
Donald Tusk, Solidarność i duma (Solidariteit en trots), Gdańsk, 2005.
Donald Tusk, Idee gdańskiego liberalizmu (Ideeën van Gdańsks liberalisme), Gdańsk, 1998.
Andrzej Stankiewicz & Piotr Smiłowicz, Donald Tusk. Droga do władzy (Donald Tusk. De weg naar de macht), Warschau, 2008.
Dit feit, onthuld door de PiS in 2005 in de presidentiële campagne, sloeg in als een bom. Uiteindelijk verloor Tusk de strijd met 46% tegen 54% van Lech Kaczyński. De achtergronden zijn beschreven in Barbara Szczepuła, Dziadek w Wehrmachcie (Opa in de Wehrmacht), Gdańsk, 2007.
Donald Tusk, Solidarność i duma, Gdańsk, 2005.
Exposé van premier Tusk op 23 november 2007.
‘Troski Tuska’ (Zorgen van Tusk), Polityka, 28 april 2009.
‘Troski Tuska’ (Zorgen van Tusk), Polityka, 28 april 2009.
Interview op de Poolse radio op 12 maart 2014.
Donald Tusk, ‘A united Europe can end Russia’s energy stranglehold’, Financial Times, 21 april 2014.
Roadmap towards an Energy Union for Europe. Non-paper addressing the EU’s energy dependency challenges, 22 april 2014.
Jean-Claude Juncker, Preparing for Next Steps on Better Economic Governance in the Euro Area. Analytical note, 12 februari 2015.
Exposé op 18 november 2011.
Narastanie obaw związanych z wprowadzeniem euro (Toename van angsten in verband met de invoering van de euro), onderzoek van CBOS, november 2014.
Ekonomiczne wyzwania integracji Polski ze strefą euro (Economische uitdagingen in verband met de integratie van Polen met de eurozone), rapport NBP, november 2014.
‘Convergence Report 2014’ European Economy 4/2014, Europese Commissie
Marnix Krop, Hart van Europa. Hoe Duitsland ons uit de crisis voert en tegen welke prijs, Amsterdam, 2014.
Interview met Donald Tusk, Gazeta Wyborcza, 16 maart 2015.
Zie House of Lords, European Union Committee, ‘The EU and Russia: before and beyond the crisis in Ukraine’, Londen, 20 februari 2015.
Gazeta Wyborcza, 16 maart 2015.