Tussenstand Trump versus Kim Jong-un: 0-4 voor Noord-Korea

De top in Singapore was geen top maar een wedstrijd, want alle experts hebben moeite gedaan om een winnaar of een verliezer aan te wijzen. Ook de hoofdrolspelers deden er aan mee, met inzet van  propagandafilmpjes en schouderklopjes, tweets en gebaartjes om een mediamoment te stelen. Daar kunnen we kort over zijn, vergeet die maar, want over oorlog  en vrede wordt langdurig onderhandeld. Diplomatie is een serieus ambacht waar het achterste van de tong en het handwerk van de achterkamertjes beslissend zijn, en gelukkig  zijn de camera of de talkshows nog nimmer beslissend geweest. Desondanks: het eerste stof is neergedaald; tijd voor een nabeschouwing na de nabeschouwingen.

De wereld is door de top veranderd, schreef Clingendael fellow Garrie van Pinxteren in het NRC Handelsblad. Trump heeft de machtspositie  van autocratieën als Noord-Korea , China en Rusland versterkt en die van zijn bondgenoten, Zuid-Korea en Japan , verzwakt. Maar al te waar, deze veranderingen zaten al in de lucht en de voorlopige uitkomst van ‘Singapore’  vormt hierop zeker een bevestiging. Alleen de mogelijke ‘tijdelijkheid’ van de Amerikaanse president Trump zou  hierbij nog als voorbehoud kunnen gelden, maar dat is niet erg waarschijnlijk en daarvoor is de president teveel een symbool van fundamenteel gewijzigde verhoudingen.

Met het accepteren van  Noord-Korea als (nucleaire)onderhandelingspartner is onderstreept dat de VS  de wereld niet langer kunnen en willen  ‘leiden’, bereid zijn om concessies te doen aan veiligheidsgaranties die zij tot dusver aan Japan en Zuid Korea verstrekten, aldus een vacuüm scheppend  waar uiteindelijk China als regionale manager winnend tevoorschijn zal komen. Het Amerikaanse belang is voortaan slechts de veiligheid van de VS zelf, wat in de eerste plaats neerkomt op het wegnemen van de intercontinentale dreiging van Noord-Koreaanse atoomraketten (door raketverdediging, afschrikking of denuclearisatie) ten koste van zekerheden die Zuid-Korea en Japan en misschien zelfs Taiwan dachten te genieten.

Verwarring en instabiliteit
Dit geeft zelfs nu al verwarring en instabiliteit. Minder dan een maand na het vage akkoord van Singapore is duidelijk dat Zuid-Korea en Japan onaangenaam verrast zijn door het schrappen van de jaarlijkse militaire oefeningen met de VS, en heeft Zuid-Korea unilateraal besloten tot oefeningen die gericht zijn op Japan, namelijk de verdediging van een groep eilandjes die door beide landen worden betwist. Boodschap: oude conflicten ontdooien, rust en regelmaat opgelegd door een hegemoon (in dit geval de VS) zijn niet vanzelfsprekend meer.

Een tweede bron van onrust die nu al aan het licht komt is de (in-)coherentie van het akkoord van Singapore zelf en zijn uitvoering. De Amerikaanse regering heeft de economische sancties tegen Noord-Korea niet ingetrokken. Sterker nog, de VS noemt het land nog steeds zeer bedreigend, en heeft de druk al bij voorbaat opgevoerd door te eisen dat Noord-Korea binnen 2 jaar onomkeerbare en doorslaggevende resultaten op het vlak van nucleaire ontwapening moet hebben geleverd. Met iemand als John Bolton –in zijn hart voor een verpletterende militaire aanpak van het probleem-  als nieuwe Nationale Veiligheidsadviseur van Donald Trump zijn op Boltons instigatie eerder  meer dan minder dan soortgelijke barrières naar diplomatiek succes te verwachten. Simpeler gezegd: het zou niet verbazen als hij de rol van saboteur-achter-de-schermen zal spelen.

Openbare orde van de wereld
We spreken nog niet eens over nóg ernstiger consequenties van de Amerikaanse terugtred: de mogelijkheid dat Japan en Zuid-Korea besluiten om zich van een eigen kernwapen te voorzien, een verzekeringspolis die technisch zeker binnen hun bereik ligt. Als de onderhandelingen met Noord-Korea op niets uitlopen, is de doos van Pandora open en dat scenario is niet ondenkbaar.

Dat de wijdere boodschap ook buiten de regio Noordoost-Azië vooral ‘America First’ is, betekent dat iedere veiligheidsgarantie aan welke bondgenoot dan ook van nu af aan binnenskamers heroverwogen  zal worden en onderhandelbaar is.  In die zin is de wereld inderdaad veranderd, en we bedoelen daar nu even niet de veel bediscussieerde,  al dan niet succesvolle, aanval op het waardensysteem van het liberale internationalisme maar het materiële veiligheidssysteem, zeg maar de openbare orde van de wereld.

Art of the deal
Intussen is het verontrustend om achteraf te constateren hoe banaal  deze systematische verandering zich kon voltrekken. Presidentieel narcisme en ‘netwerkpolitiek’ hebben een grote rol gespeeld bij de aanloop tot Singapore. De bedachtzame en systematische rol van instituties werd volkomen opzij gezet. Recente onthullingen in onder andere de New York Times hebben aan het licht gebracht dat zakenlieden met persoonlijke belangen en kanalen de gebruikelijke bureaucratie, diplomatie en het State Department gemakkelijk konden passeren en het Witte Huis konden interesseren voor een overhaaste en dus slecht voorbereide top. De  persoonlijke ambitie van Trump om, alleen maar uitgerust met zichzelf toegedichte art-of-the-deal talenten, iets tot stand te brengen waar zijn voorgangers niet toe in staat waren, is door sommigen verfrissend genoemd maar door de meeste analisten toch beschouwd als riskant, instinctief en onverantwoord.

En wat was, meer onder het vergrootglas, het resultaat van Singapore?  Kim heeft wat toezeggingen gedaan zonder deadline, maar Trump heeft zonder enig overleg  (zelfs tot verrassing van zijn minister van buitenlandse zaken Mike Pompeo) ‘war games’  (een ongebruikelijke term voor live ‘militaire oefeningen’) aan de onderhandelingstafel weggegeven.  Hij heeft ze zelfs ‘provocatief’ genoemd en daarmee taalgebruik van Kim overgenomen. Een schoffering van zijn eigen militairen overigens, die van niets wisten en zich gewoon voorbereiden op een komende oefening in augustus.

Het moralistische argument dat je überhaupt niet met een afschuwelijke dictator moet onderhandelen, is vermoeiend en niet to the point, want in de wereldpolitiek gelden nu eenmaal andere regels

De bekende Koreanologen wezen het Noord-Koreaanse volk aan als de grote verliezer. Maar hun mensenrechten, hoe beroerd ook, stonden nooit op de agenda - en met op scherp staande kernwapens  waarmee openlijk gedreigd wordt, is voor die prioritering misschien nog wat te zeggen ook.  Het moralistische argument dat je überhaupt niet met een afschuwelijke dictator moet onderhandelen, is vermoeiend en niet to the point, want in de wereldpolitiek gelden nu eenmaal andere regels. Het gaat er daar iets ruiger aan toe dan in een nette rechtsstaat. Noem mij één verdrag uit de geschiedenis waar over nucleaire wapenbeheersing werd gesproken  én over mensenrechten en ik zal mijn ongelijk bekennen, maar zo’n precedent is er niet.

De Helsinki-akkoorden van 1975, niet eens over atoomwapens, kwamen nog een beetje in de buurt, maar daar werden de mensenrechten veilig weggestopt in ‘de derde mand’, een ingenieus verzinsel van (ere wie ere toekomt) Max van der Stoel waar Henry Kissinger en Andrej Gromyko cynisch om lachten. In 1987 namen Ronald Reagan en Michael Gorbatchov met het INF-Verdrag de onmiddellijke dreiging van kruis- en andere raketten weg in Europa, en ik prijs me gelukkig dat ze dat succes niet afhankelijk maakten van de verbetering der mensenrechten in de Rusland, want dan waren we er misschien überhaupt niet  meer geweest. Erg vervelend en onrechtvaardig, maar eigen veiligheid eerst in de jungle van de internationale politiek, zeker tussen vijanden, maar sinds Trump ook onder bondgenoten).

D-e-n-u-c-l-e-a-r-i-s-a-t-i-e
Het meest gebruikte woord onder de drukte-, opinie- en spraakmakers  in alle babbelrubrieken op radio/tv was dat van d-e-n-u-c-l-e-a-r-i-s-a-t-i-e. De meesten struikelden halverwege over de term en ze verbonden daar gemakshalve de conclusie aan dat het volkomen onduidelijk was wat eronder verstaan moest worden. Dat is nu juist niet het geval. Wie het akkoord van Pammunjom van 27 april, gesloten tussen beide Koreaanse leiders, er nog eens op naleest, ziet dat daarin wordt verwezen naar (de geldigheid van) alle voorgaande afspraken die ooit door beide landen gemaakt zijn.

De meest interessante daarvan is nog altijd de Joint Statement van 2005 waarin Noord-Korea en andere landen  zich al eerder verbonden tot denuclearisatie en waar op zijn beurt weer werd verwezen naar het Gemeenschappelijke Plan van Aanpak van Denuclearisatie dat twee jaar later werd  overeengekomen en waarin denuclearisering nauwkeurig is beschreven.1 Teveel moeite misschien ook voor iemand als Donald Trump, maar kennelijk ook voor alle duiders  die hun niet-weten meestal afsluiten met de vreselijke dooddoener ‘we gaan het zien’.

Leuk om de joint statement van 2005 nog even naast het ‘fantastic’ akkoord van Trump en Kim te leggen. De twee heren zetten op 12 juni hun handtekening onder punt 3 waarin ze stipuleren dat ze de verklaring van Pammunjom van 27 april onderschrijven, namelijk dat Noord-Korea zal  ‘work toward complete denuclearization of the Korean Peninsula’. Nu dus  ‘work toward’ en  ‘complete’, maar dat was in 2005 nog ‘verifiable’. Er werd daarin weer naar een eerder joint statement uit 1992 verwezen dat ook helder was geweest, maar achteraf niet nageleefd: geen kernwapens op Noord-en Zuid-Koreaanse grond,  en inspecties door een commissie die binnen  een maand na entry into force aan de slag zou gaan.  Ook in 2005 al afgesproken: de ‘vroegtijdige’ terugkeer van Noord-Korea naar het Non-Proliferatieverdrag, waar het zich in 2003 pardoes uit had teruggetrokken.  

Om kort te gaan: nu niets van dergelijke afspraken of termijnen in dit Singapore-akkoord,   maar geweldige stappen terug met als enige excuus dat het destijds niet werkte en het proces nu maar eens voor de verandering op zijn kop wordt gezet.  Eerst een stip op de horizon en verder zien we wel.

Een stip zonder koers is een beproefd recept voor misverstanden en ruzie. De eerste moeilijkheden zijn er al:

1. Onbegrip (lees: diep wantrouwen) bij bondgenoten Japan en Zuid-Korea, omdat Trump de halfjaarlijkse militaire oefeningen met beide heeft afgeblazen. Trump heeft de oefeningen ook nog eens heel duur genoemd, een zoveelste steek onder water dat hij onder een bondgenootschap het betalen van beschermingsgeld verstaat.
    
2. Onenigheid met China, dat nu van de sancties tegen  Noord-Korea af wil, terwijl Amerika het daar nog te vroeg voor vindt.
    
3. Onenigheid in eigen militaire gelederen: ook die zijn overvallen door het afblazen van de militaire oefeningen, en met havik John Bolton die helemaal niets ziet in het Singapore-proces maar Noord-Korea het liefst zou willen bombarderen. Voorspelling: Bolton zal alles doen om ‘Singapore’ te saboteren.
    
4. Onenigheid met kritische journalisten(maar wie is daar nog verbaasd over?), die terecht vingers op zere plekken leggen. Omdat nu iedere verwijzing naar controle ontbreekt (de afspraak die de regering-Clinton maakte in 1992 was veel sterker: toen zelfs inspectie van ‘objecten’ die door de andere partij aanhangig gemaakt zouden worden!) kreeg minister Mike Pompeo op 13 juni direct de vraag voorgelegd of dat geen omissie was. Natuurlijk niet, brieste hij tegen de vragensteller, hoe durft u zoiets te vragen? Een schuldige reactie, die er niet in slaagde de omissie van de president te maskeren.
    
5. Zo ook Pompeo’s reparatie achteraf van het feit dat er in Singapore niet over een tijdschema is gesproken. Dat werd 2020, improviseerde Pompeo in Washington, maar die deadline blijkt inmiddels niet in beton gegoten. Dat was in beide gevallen overduidelijk een poging tot schadebeperking  door een minister die door zijn eigen president was verrast, en nu alle moeite zal hebben om de reactie van Noord-Korea (‘daar hebben we onze handtekening niet onder gezet’) te pareren. Verliezer: Pompeo, die de gaten van zijn president moet zien te vullen.

Tussenstand: even geen oorlog , maar verder 0-4 voor Noord-Korea.2

• 1U.S. Department of State, ‘North Korea - Denuclearization Action Plan’, 13 februari 2007.
• 2Dit artikel verscheen in eerdere en kortere vorm als column in de wekelijkse rubriek Macht op Vrijdag, www.vn.nl