Duitsland op zoek naar nieuwe rol op het wereldtoneel

Vlak nadat Donald Trump werd verkozen tot president van de Verenigde Staten werd Angela Merkel uitgeroepen tot de laatste verdediger van het vrije Westen. Het is de vraag of zij aan deze verwachting heeft kunnen voldoen. Op dit moment is Duitsland vooral druk achter de schermen om alle lijnen open te houden naar partners waarmee kan worden samengewerkt. Merkel treedt niet voortdurend op de voorgrond, want als handelsland heeft Duitsland geen belang bij nieuwe conflicten. Mocht het toch misgaan, dan hoopt Duitsland dat de schaakstukken op de juiste plaats staan zodat het alsnog een belangrijke rol kan spelen. Duitsland tast af wat de nieuwe rol op het wereldtoneel moet zijn.

Welke rol dat wordt hangt niet alleen af van de vraag of het in staat is de tegenstellingen in eigen land te overbruggen, maar zeker ook van de vraag hoe andere landen zich gedragen – in de EU, en ook daarbuiten. Worden er nieuwe rode lijnen overschreden, dan wordt meer van Duitsland verwacht dan voorheen. Maar Merkel werkt er juist hard aan om dat te voorkomen.

“Het zijn spannende tijden.” Met dat understatement eindigde het interview met Peter Vandermeersch, scheidend hoofdredacteur van NRC Handelsblad in de Belgische krant De Morgen1 . Vandermeersch wordt correspondent in Parijs. Met als reden: “De toekomst van de EU zal de komende jaren meer in Frankrijk dan in Nederland worden beslist. Er gebeurt veel van wat we nog niet begrijpen. De gele hesjes bijvoorbeeld, daar krijgt vooralsnog niemand greep op.”

Zeker, hij heeft gelijk, maar met deze argumentatie zou een correspondentschap in Berlijn misschien meer voor de hand hebben gelegen. Nee, in Berlijn zijn geen demonstranten met gele hesjes. Alleen de markante politica Sahra Wagenknecht van die Linke deed vlak voor Kerst nog een poging in de hoop haar beweging ‘Aufstehen’ te redden. Niemand volgde haar.

En toch is het ongelofelijk spannend welke richting Duitsland op zal gaan. Blijft Duitse macht verscholen om geen aanstoot te geven aan anderen, en blijft de Duitse politiek tegelijkertijd extreem alert om elk mogelijk onheil in Europa af te wenden? Houdt Merkel vast aan de strategie van diplomatic patience en ‘ein freundliches Gesicht zeigen’ om de bokito’s in de wereld niet tegen de haren in te strijken?

Uit een enquête bleek onlangs dat 42 procent van de Duitse bevolking China als een betere partner van Duitsland ziet dan de VS

Duitsland heeft er op dit moment geen enkel belang bij om zich groot en machtig voor te doen. Dat leidt al gauw tot misverstanden, en daarvan zijn er al genoeg. De consequentie van deze afwachtende houding is dat Duitsland nog geen nieuwe rol heeft gevonden in deze verwarrende tijden. SPD-Minister van Buitenlandse Zaken Heiko Maas maakt voortdurend reclame voor zijn ‘Allianz der Multilateralisten’, maar het is onzeker of deze alliantie standhoudt als het erop aankomt. Maas en ook Merkel werken er hard aan om deze alliantie te smeden, maar het is de vraag wat het effect is, behalve dan voor binnenlands gebruik: als een statement tegen Trumpiaanse politiek.

De vraag is ook of de Duitse bevolking wel genoeg wordt meegenomen in het eigen buitenlands beleid. Zo bleek onlangs nog uit een enquête dat 42 procent van de Duitse bevolking China als een betere partner van Duitsland ziet dan de VS. Dat moet Duitse politici, ook Maas, zorgen baren.

De rol van Duitsland in de wereld
Duitsland is zoekende naar een nieuwe rol in de wereld. Want één ding is duidelijk: oude rollen volstaan niet meer. Nog rond de eeuwwisseling werd Duitsland vaak als zieke man of slapende reus van Europa gezien. Dat is passé na de harde bezuinigingen op de verzorgingsstaat, de Hartz-akkoorden (hervormingspakketten voor de arbeidsmarkt), en het snelle herstel van de economie. Nu heerst verdeeldheid over de gevolgen van hervormingspakket Hartz 4: een relatief grote groep laagverdieners en gepensioneerden die nauwelijks rond kunnen komen. Bovendien is van het tegenovergestelde idee dat Duitsland als economisch powerhouse de rest van Europa wel even uit het slop zou trekken is weinig terecht gekomen. Duitsland wil geen Zahlmeister van de EU zijn en voert alleen al daarom een zuinige economische politiek.

Steeds vaker lezen we dat Duitsland vooral door binnenlandse problemen wordt teruggehouden om een belangrijke rol op het wereldtoneel te spelen, en dat is zeker waar. Emmanuel Macron heeft wel heel lang moeten wachten op een antwoord op zijn appèl aan Duitsland om de Europese integratie te versnellen. Eerst was er de kabinetsformatie die bijna een half jaar duurde, daarna de strijd tussen Seehofer en Merkel over de omgang met vluchtelingen aan de grens, toen twee belangrijke verkiezingen in deelstaten Hessen en Beieren en daarna nog de opvolgingsstrijd om het partijvoorzitterschap van de CDU, de politieke partij van Merkel.

Nu er eindelijk ademruimte is, staan de verkiezingen van het Europese Parlement voor de deur, en daaropvolgend in het najaar drie deelstaatverkiezingen in Oost-Duitsland waar de rechts-populistische Alternative für Deutschland (AfD) het goed doet.

Hoe kan het kabinet een leidende rol in Europa spelen als het in het binnenland sterk onder vuur ligt?

Duitsland is dus vooral geneigd om op de rem te trappen. Maar Duitsland kan ook geen ‘groot Zwitserland’ blijven: welvarend en rijk, maar zonder al teveel ambities op het wereldtoneel. Gezien de opkomst van het machismo op het wereldtoneel en de mogelijke kapers op de kust – denk aan China - is die houding geen optie meer. Steeds vaker wordt een beroep gedaan op Duitsland om een sterke positie in te nemen in de EU of erbuiten. Dat realiseert men zich in Berlijn maar al te goed: “Die Zeiten, in denen wir uns auf andere völlig verlassen konnten, die sind ein Stück vorbei“, zei Merkel na afloop van de G7-top op Sicilië in mei 2017.

Dat heeft echter niet meteen tot een robuuste, eensgezinde buitenlandse politiek geleid. Toen SPD-Minister van Buitenlandse Zaken Heiko Maas een eigen Amerika-beleid uitstippelde en daarover publiceerde in Handelsblatt, merkte Merkel droogjes op dat het ging om een mening die niet was afgestemd met het kabinet. Toen Trump het INF-verdrag opzegde werd ook meteen zichtbaar dat de christendemocraten nadenken over een antwoord op de nucleaire dreiging uit Rusland, terwijl de sociaaldemocraten zichzelf juist als vredespartij willen profileren. Een helder antwoord uit Berlijn kwam er niet. 

Angelsaksische beeld van Duitsland
Het overheersende beeld in de internationale media is dat Duitsland niet klaar is voor een leidende rol in de wereld. Hoe machtig is de kanselier nog, nu ze haar vertrek zo nadrukkelijk heeft aangekondigd en haar opvolger al in de coulissen staat? En wat is de eenheid van het kabinetsbeleid waard, als de SPD zo ongelukkig is met dit opgedrongen huwelijk? Duitsland heeft geen gele hesjes waar Macron mee te kampen heeft, maar het heeft wel een sterke aanhang van de AfD in Oost-Duitsland waar dit najaar drie deelstaatverkiezingen zijn. Hoe kan het kabinet een leidende rol in Europa spelen als het in het binnenland sterk onder vuur ligt?

In de Angelsaksische wereld is vaak weinig begrip voor Duitse politiek

Is Merkel überhaupt in staat om de laatste verdediger van het vrije Westen te zijn, nu er steeds meer sterke mannen in de ring komen? Juist uit de VS komen ontnuchterende berichten over de Duitse buitenlandse politiek. De New Yorker publiceerde een gedetailleerd en lezenswaardig overzicht van dramatische confrontaties tussen Trump en Merkel.2 Volgens de auteur van deze longread, Susan B. Glaser, zijn de karakterverschillen te groot. Het is irreëel om te verwachten dat Merkel Trumps rivaal of sparringpartner kan zijn. In de New York Times schreef Oliver Nachtwey dat het niet uitmaakt wie Merkel opvolgt omdat het Duitse economische en sociale stelsel afbrokkelt.3

Groeiende ongelijkheid droeg bij aan het verschrompelen van de middenklasse en de aantrekkingskracht van rechts-populistische partijen. Een nerveuze, geagiteerde stemming onder politici van de middenpartijen is het gevolg. Julianne Smith, de Amerikaanse beleidsadviseur op het gebied van buitenlandbeleid, beklaagde zich in de Süddeutsche Zeitung over de politieke stilstand in Berlijn aangaande zovele vragen over de toekomst van Europa.4 Berlijn is niet in staat om bevredigende antwoorden te formuleren op de uitdagingen in Europa, laat staan op die uit China, Rusland of de VS.

De weinig opbeurende Amerikaanse observaties van de Duitse politiek zijn niet nieuw. In de Angelsaksische wereld is vaak weinig begrip voor Duitse politiek. Zo werd tijdens de kredietcrisis misprijzend geschreven over de Europese – lees Duitse – bezuinigingspolitiek die de Europese economische vraag onder de maat hield, waardoor de zwakke economieën van Zuid-Europese landen maar niet wilden groeien.

Het trans-Atlantische onbegrip is een thema wat meer aandacht verdient. Meer begrip zou immers misverstanden uit de weg kunnen ruimen. Juist daarom is het ook voor Nederland van het grootste belang om de ontwikkelingen in de Duitse buitenlandse politiek op de voet te volgen. Zonder er al teveel ruchtbaarheid aan te geven is het kabinet Merkel IV hard aan het werk om richting te geven aan een nieuw Duits buitenlandbeleid dat vrijhandel en samenwerking hoog in het vaandel heeft, maar dat zich ook bewust is van de gevaren. De ‘alliantie van multilateralisten’ is in die zin misleidend, omdat Duitsland zeker ook een beroep doet op landen die nou niet zo democratisch overkomen.

Duitse zoektocht naar Europese eenheid
Duitsland is nadrukkelijk bezig om in de luwte eigen lijnen uit te zetten vanuit de gedachte dat Europa in deze tijd meer op zichzelf moet vertrouwen. Dat betekent voortzetting van een intensief Afrikabeleid gericht op economische ontwikkeling, bevordering van democratie en terugdringen van vluchtelingen. Echter betekent dat evenzeer een actieve diplomatieke betrokkenheid bij het vinden van oplossingen voor conflicten in Oekraïne en Syrië. Duitsland heeft geen militaire inbreng bij deze conflicten, maar kan wel een belangrijke rol spelen bij de wederopbouw.

Met name voor het conflict in Syrië is dat van belang omdat er vanuit de internationale gemeenschap geen geld voor is. Duitsland wil voorkomen dat er nieuwe vluchtelingenstromen op gang komen en houdt daarom contact met alle landen die belangen hebben op de grond. In dat licht moet ook de top tussen Merkel, Macron, Erdogan en Poetin in oktober 2018 in Istanbul worden gezien. Mochten de VS zijn troepen terugtrekken dan hebben Merkel en Macron wel degelijk hun diplomatieke kanalen openstaan. Duitsland onderhoudt daarom ook contacten met Iran.

Merkel heeft weinig hoop op een detente in de relaties met Trump

Voor Europa zijn de relaties met de VS van het grootste belang. Voor het eerst zit in Washington DC een president die weinig opheeft met de Europese eenheid. Dat kan -als het erop aankomt- grote gevolgen hebben voor de samenwerking in de EU. Op de veiligheidsconferentie in München op 16 februari 2019 gaf Merkel helder en duidelijk aan waar volgens haar de pijnpunten liggen: de actuele dreiging van hoge invoertarieven voor Duitse auto’s, de aanleg van Nordstream 2, het Duitse defensiebudget dat niet voldoet aan de NAVO-norm en de nucleaire deal in Iran. Extra gevoelig ligt het Amerikaanse sanctieregime, waar Europese bedrijven beduidend meer last van hebben dan Amerikaanse.

Dat Merkel voor het eerst zo openlijk haar kaarten op tafel legde, geeft aan dat ze weinig hoop heeft op een detente in de relaties met Trump. Daarom is haar er alles aan gelegen om de Europese eenheid te bewaren. Van groot belang voor Duitsland is een gemeenschappelijk Buitenlands en Veiligheidsbeleid. Wil Europa meetellen in de wereld, dan moet er met één stem worden gesproken. Duitsland heeft daarom voorstellen gedaan voor de oprichting van een Europese Veiligheidsraad.

De opvolging van Federica Mogherini als hoge vertegenwoordiger voor Buitenlandse Zaken en Veiligheidsbeleid zal voor Duitsland topprioriteit hebben. Voor de benoeming van een aantal belangrijke topfuncties in Europa - die dit jaar zullen plaatsvinden - opereert Merkel uiterst voorzichtig. Zij zal de pionnen zo neer willen zetten dat haar opvolger kan werken met een aantal sterke spelers die op Duitse hand zijn.

Wat zeker ook speelt is dat Duitsland tot nog toe weinig succesvol is geweest met benoemingen van landgenoten op de hoogste functies. De kans dat het nu wel lukt is bijzonder groot omdat Manfred Weber als Spitzenkandidaat van de grootste partij hoogstwaarschijnlijk door het Europees Parlement naar voren zal worden geschoven voor de functie van voorzitter van de Europese Commissie. De Duitse lobby zal zich hier dus beperken tot het mogelijk maken van deze benoeming. De benoeming van Manfred Weber is ook van belang omdat hij lid is van de Beierse CSU. De relaties in de Christenunion tussen CDU en CSU zijn in de afgelopen maanden sterk verbeterd, en dat zal zeker ook te maken hebben met dit bijzondere vooruitzicht.

Dit jaar is ook de samenwerking met Frankrijk geïntensiveerd. Na de ondertekening van het nieuwe Verdrag van Aken voor intensievere samenwerking op het gebied van de politiek, economie en cultuur, hebben de Franse en Duitse ministers van Financiën ook een voorstel uitgewerkt voor de meerjarenbegroting van de EU. Bovendien wordt er gewerkt aan een nieuwe industriepolitiek en aan een gezamenlijk exportbeleid voor de Franse en Duitse defensie-industrie.

De samenwerking loopt echter nog niet op rolletjes. Zo wilde Frankrijk grote internetbedrijven belasten op hun activiteiten in Europa om te voorkomen dat zij hier nauwelijks belasting hoeven te betalen, maar wil Duitsland dat eerst in internationaal verband proberen te regelen, uit angst dat Donald Trump alsnog wordt aangezet om de Duitse auto-industrie aan te pakken. Ook werd het voorstel voor een fusie van de treinactiviteiten van Siemens en Alstom afgewezen door de Europese Commissie. Hier zoekt Duitsland dus ook naar nieuwe wegen.

Wil Nederland invloed hebben op dit proces, dan moet het vooral op de Duitse radar blijven door actief mee te denken. De goede ingangen van premier Rutte bij het Bundeskanzleramt zijn voor Nederland een belangrijke pré. Ook zouden de ministers van Buitenlandse Zaken en van Financiën kunnen werken aan een intensieve band met hun collega’s, die partijpolitieke tegenstellingen overbrugt. Dat zal de invloed van Nederland op het EU-beleid zeker goed doen.

• 1 Joël de Ceulaer, ‘Nederlanders vinden Verhofstadt de duivel. En terecht’, De Morgen (15 februari 2019).
• 2Susan B. Glaser, ‘How Trump made war on Angela Merkel and Europe’, The New Yorker (24 december 2018).
• 3Oliver Nachtwey, ‘It doesn’t matter who replaces  Merkel. Germany is broken’, New York Times (7 december 2018).
• 4Julianne Smith, ‘Denk’ Ich an Deutschland’, Süddeutsche Zeitung (13 februari 2019).