Acht manieren waarop China de wereldorde zal veranderen

Wat betekent de opmars van China voor de internationale machtsverhoudingen? Als China daadwerkelijk de wereldorde mede gaat bepalen, ziet Rob de Wijk acht grote veranderingen.1

In zijn rede tijdens het negentiende partijcongres in oktober 2017 maakte China’s president Xi Jinping duidelijk welke historische opdracht hij zichzelf had opgelegd. Geïnspireerd door het socialisme met Chinese karakteristieken sprak hij over een Chinese droom van ‘nationale verjonging’, gericht op modernisering, hereniging van gebieden met China en wereldvrede. Dat zou op korte termijn moeten leiden tot ‘gematigde welvaart’. Rond 2035 zou China de leidende technologische macht moeten zijn en tegen het midden van deze eeuw een supermacht.2

Deze ontwikkeling moet worden gefaciliteerd door de ‘winnaar’ te worden van de nieuwe industriële revolutie van 5G mobiele netwerken, Internet of Things, kunstmatige intelligentie, machine learning en supercomputers. Als China de technologierace wint, kan het net als de Britten in de 19de eeuw en de Amerikanen in de 20ste eeuw de technische standaarden gaan bepalen. Dat levert een groot voordeel op voor de Chinese industrie waardoor bijvoorbeeld de mondiale markt voor autonoom rijden kan worden beheerst. Ook kunnen de mondiale supply chains door China worden gedomineerd. De nieuwe Zijderoutes of het Belt en Road Initiatief (BRI) waarbij ruim 70 landen zijn aangesloten spelen bij de uitrol van de nieuwe technologieën een sleutelrol. Bovendien leidt technologische superioriteit tot militaire superioriteit. Dat laatste kan behulpzaam zijn bij het ‘herenigen’ van Taiwan, de Senkaku-eilanden en de Zuid-Chinese Zee met het moederland, en bij het opheffen van de afwijkende politieke systemen van Hongkong en Macao.

China’s verworven macht moet leiden tot een ‘democratisering’ van de internationale betrekkingen, waardoor volgens Xi een vreedzame wereldorde met Chinese karakteristieken ontstaat. Daarmee zou de strijd tussen de westerse wereldorde, gebouwd op liberaal-democratische beginselen, zijn beslecht in het voordeel van een wereldorde gebouwd op autocratische en staatskapitalistische beginselen. Als dat gebeurt, zijn de Verenigde Staten niet langer de hegemoniale macht, maar bekleedt China die positie. Die hegemoniale macht kan dan het gedrag van andere landen beïnvloeden en de stabiliteit van het mondiale systeem of de wereldorde bepalen.

Komt de Chinese droom uit?
Dat een wereldorde met Chinese karakteristieken ontstaat, is overigens geen absolute zekerheid. China kampt met een hoge staatsschuld, de groeicijfers zijn mogelijk geflatteerd en de transformatie van een economie die gebaseerd is op industriële productie naar een hightech diensteneconomie is risicovol. Bovendien is het niet zeker dat het BRI opbrengt wat Xi voor ogen heeft. Landen zullen zich van China afkeren, investeringen kunnen mislukken en vorderingen op armlastige landen waar die investeringen zijn gedaan kunnen niet invorderbaar blijken. China kan zelfs instorten. Als dat gebeurt, zal de hele wereld nog jaren nadreunen.

Naarmate China succesvoller wordt, zullen meer landen de soft power van Amerika inruilen voor die van China

De kans lijkt, gezien de technologische vooruitgang die China nu maakt, voorlopig groter dat Xi al voor de honderdste verjaardag van de Volksrepubliek zijn droom kan laten uitkomen en de status quo verandert. Voor China is het bovendien positief dat het Westen collectief suïcidaal is. Het wantrouwen tussen Europa en president Trump heeft geleid tot verzwakking van de trans-Atlantische band en aanvallen op zowel de NAVO als de EU. De EU zelf is politiek verdeeld en laat toe dat China met zijn 16+1-platform met overwegend Oost-Europese landen de lidstaten uit elkaar speelt. Trump blaast internationale instellingen, die tegenwicht aan China kunnen bieden, op of af. Het Trans Pacific Partnership komt er zonder Amerika en het Trans-Atlantic Trade and Investment Partnership komt er waarschijnlijk helemaal niet. Internationale organisaties die China kunnen disciplineren, zoals de Wereldhandelsorganisatie, worden verzwakt of met opheffen bedreigd. Door zijn belangrijkste bondgenoten te schofferen heeft Trump een sfeer gecreëerd waarin het Westen niet langer gezamenlijk een vuist kan maken en landen gedwongen worden zich positiever ten opzichte van China op te stellen.

Naarmate China succesvoller wordt, zullen meer landen de soft power van Amerika inruilen voor die van China. Leiders, zoals de Hongaarse premier Orbán hebben al duidelijk gemaakt meer te zien in het autocratische en staatskapitalistische systeem van China. Het gevolg is dat de westerse waarden van democratie en persoonlijke vrijheid in een toenemend aantal landen versneld in de verdrukking komen.

Feitelijk kan de opmars van China alleen tot staan worden gebracht als met bondgenoten wordt samengewerkt

Trumps handelsoorlog is een poging te beletten dat China nummer één wordt en de positie van de Verenigde Staten wordt ondermijnd. Maar feitelijk kan de opmars van China alleen tot staan worden gebracht als met bondgenoten wordt samengewerkt: het aandeel van de Verenigde Staten in het mondiale bbp is immers minder dan 25 procent. Daardoor is de Verenigde Staten weliswaar de belangrijkste macht ter wereld, maar die macht is tevens onvoldoende om de wereld naar zijn hand te zetten. Jim Mattis wees Trump hierop in de brief waarmee hij zijn ontslag als defensieminister aankondigde. In december 2018 schreef Mattis dat bondgenoten onontbeerlijk zijn voor het handhaven van een wereldorde die de veiligheid, welvaart en waarden van Amerika waarborgt, en dat hij besloten had op te stappen om Trump de gelegenheid te geven een minister aan te stellen die beter bij zijn opvattingen past. 3

Het einde van de status quo
China’s opkomst als lagelonenland had al vergaande gevolgen voor de inkomens- en loonontwikkeling in de westerse wereld. Arbeiders concurreerden niet langer met arbeiders in eigen land, maar met die in China. Het gevolg was dat de uit concurrentieoverwegingen of omwille van het overleven van een bedrijf de lonen in het Westen stagneerden. De aanhoudende spanningen rondom de Zuid-Chinese Zee zouden niet hebben kunnen plaatsvinden als China niet zo machtig was geworden. De economische groei van China leidde tot een all time high van de energie- en grondstoffenprijzen, waardoor de voedselprijzen naar recordhoogtes stegen. Het gevolg was de Arabische Lente, die vooral een reactie was op deze prijsstijgingen. De gevolgen daarvan zijn bekend: burgeroorlogen, een impuls voor het terrorisme en een vluchtelingencrisis die Europa hard raakte. De reacties op deze ontwikkelingen waren ook duidelijk: onvrede onder de bevolking en de opkomst van radicale populisten, welke leidden tot de Brexit en Trumps protectionisme.

Het is zeker dat wanneer China de status quo doorbreekt, dat slecht nieuws is voor de bouwers van de huidige wereldorde

Het is zeker dat wanneer China de status quo doorbreekt, dat slecht nieuws is voor de bouwers van de huidige wereldorde. Door het ontstaan van een nieuwe, of beter gezegd concurrerende wereldorde zullen voor het Westen houvast en zekerheid verdwijnen. Maar hoe gaat de wereld dan veranderen? Gaat China zich daadwerkelijk anders gedragen dan de Verenigde Staten? Wordt het, met andere woorden, een goedaardige hegemoon die anderen in zijn waarde laat en van de wereld een mooie, duurzame plek om te leven maakt? Dat lijkt ondenkbaar. China is immers een revisionistische macht.

De vorming van een nieuwe wereldorde zal zich daarom niet zonder slag of stoot voltrekken. Ook zullen niet alle landen China omarmen. China zal dus, net als de Verenigde Staten, niet de hele wereld onder controle krijgen, maar zal wel zijn stempel op die wereldorde gaan drukken, waardoor het Westen niet langer alleen kan bepalen hoe het zijn welvaart en veiligheid wil beschermen. Er kunnen twee concurrerende systemen gaan ontstaan: het ene is gebaseerd op democratische beginselen, het andere op autocratische.

Een wereldorde met Chinese karakteristieken
Als China de wereldorde mede gaat bepalen, zie ik een aantal grote veranderingen.

1: Ten eerste zal China aankoersen op een tribuutsysteem 2.0. Het tribuutsysteem, dat in de negentiende eeuw is opgeheven, voorzag in een hiërarchische relatie tussen de keizers en de buitenlandse heersers die door de Chinezen als barbaren werden gezien en tribuut aan het hemelse rijk verschuldigd waren, terwijl hun eigen politieke systeem door de keizers ongemoeid werd gelaten. Het idee van het tribuutsysteem is nog steeds onderdeel van de strategische cultuur van China. Net zoals in het buitenlandbeleid van westerse landen de oude reflexen van het imperialisme en het kolonialisme doorklinken in actieve bemoeienis met de rest van de wereld, wordt het wereldbeeld van China evenzeer door het verleden bepaald.

Volgens China betekent dit: streven naar erkenning en respect voor zijn positie aan de top en zijn superieure cultuur. Een dergelijk land zal zijn belangen, desnoods met militaire macht, willen beschermen. Landen die China niet uitdagen hebben weinig te vrezen. In tegenstelling tot westerse landen heeft China geen messiaanse trekken en heeft het niet de neiging zich te bemoeien met conflicten elders in de wereld. Het valt daarom ook niet te verwachten dat China zijn politieke, sociale en economische systeem aan andere landen wil opdringen, maar zich beperkt tot het bevorderen van een China-vriendelijke houding.

2: Indien door China’s opkomst dit idee dominanter wordt, zullen –ten tweede- de internationale betrekkingen meer transactioneel worden. Het beginsel van voor wat hoort wat zal, sterker dan nu, de internationale betrekkingen gaan domineren. Het BRI levert een kijkje in de toekomst. Er wordt bijvoorbeeld geïnvesteerd in infrastructuur die, zo benadrukken de Chinese leiders, een economische win-winsituatie moet opleveren. Impliciet vraagt China tevens om steun voor zijn beleid ten aanzien van de hereniging met de Zuid-Chinese Zee, Taiwan en de Senkaku-eilanden, en bijvoorbeeld het tegengaan van veroordelingen door de Verenigde Naties van het Chinese mensenrechtenbeleid. Hebben landen zich te diep in de schulden gestoken, dan zal China daarvoor een aanzienlijke prijs bedingen, zoals het gebruik van havens voor militaire doeleinden. Dat overkwam Sri Lanka. Zo wordt op goedkope wijze de geopolitieke footprint van China uitgebreid. Uiteindelijk betekent dit dat China zich dus niet altijd afzijdig zal houden van de interne aangelegenheden van een land.

3: Voor China zijn de waarden in het buitenlandbeleid van ondergeschikt belang. Het gaat om belangen. Dit duidt op de derde grote verandering: mercantilisme en zero-sum game-denken worden sterker. Als China de top van de hiërarchie wil bereiken, zal het mercantilistische China First-beleid alleen maar sterker worden.

4: De gevolgen hiervan zullen zichtbaar worden in het institutionele landschap: dat gaat –ten vierde- onherkenbaar veranderen. China heeft een instrumentele kijk op internationale instituties: ze worden gebruikt als ze van belang zijn en anders worden ze, op zijn best, gemarginaliseerd of afgeschaft. Xi ziet net als Trump bovendien meer in bilaterale betrekkingen, gebaseerd op persoonlijke relaties. Een organisatie als de vn zal blijven bestaan, omdat dit het enige forum is waarin alle landen zijn vertegenwoordigd en de supermachten een sleutelrol spelen. Andere organisaties, zoals de Wereldbank, het Internationaal Monetair Fonds en mogelijk de Wereldhandelsorganisatie, zullen van aard veranderen als het economische zwaartepunt verder naar het Oosten verschuift en daarmee ook de stemverhoudingen in deze organisaties in het nadeel van het Westen veranderen, of als China zijn eigen concurrerende instituties, zoals de New Development Bank, succesvol weet uit te bouwen.

Op de lange termijn hoeft een Chinese wereldorde niet onveiliger te zijn, omdat het Westerse interventionisme wordt afgeremd en China geen messiaanse trekken heeft

5: Het ligt voor de hand dat in een dergelijke wereld –ten vijfde – invloedssferen belangrijker worden. Opkomende, middelgrote landen met autocratische trekken in Azië, Afrika, Zuid-Amerika en zelfs Europa worden tot de Chinese soft power aangetrokken. De oude hoeders van de westerse liberale wereldorde zullen dat verafschuwen en in actie komen. De wereld zal niet uiteenvallen in keurig afgebakende blokken zoals tijdens de Koude Oorlog, maar zal gaan bestaan uit machtscentra die bondgenoten aan zich trachten te binden. De fragmentatie van de digitale wereld, die nu al zichtbaar is door de ontwikkeling van parallelle internet netwerken, zal door deze ontwikkeling alleen maar verder worden versterkt. Het Westen zal als reactie op de opkomst van China de banden gaan aanhalen met gelijkgestemde landen of Chinavrezers, zoals Australië, Nieuw-Zeeland, India en Japan. De EU zelf is enerzijds onderhevig aan desintegrerende krachten, maar zal anderzijds streven naar eenheid en uitbreiding met nieuwe leden in de Balkan, en mogelijk leden die te veel richting China afdrijven vaarwel zeggen.

6 & 7: Daardoor zullen – ten zesde - liberale waarden, democratie en mensenrechten op de achtergrond raken in de betrekkingen tussen landen, en gaat de wereld – ten zevende - terug naar een klassieke opvatting over soevereiniteit. Dit betekent dat andere waarden gaan domineren: het non-interventiebeginsel en een beperkte interpretatie van soevereiniteit.

8: De wereld wordt, tot slot, aanvankelijk onveiliger. Een wereldorde met meerdere machtscentra is per definitie instabieler dan de bi- of unipolaire wereld die we de afgelopen zeventig jaar hebben gekend. Meer spelers betekent meer kans op foute inschattingen en instabiliteit door wisselende coalities. Conflicten zullen ontstaan op plaatsen waarvan het onduidelijk is binnen welke invloedssfeer deze vallen, of waar landen geen behoefte hebben zich aan de grillen van een grootmacht te onderwerpen. Op de lange termijn hoeft een Chinese wereldorde echter niet onveiliger te zijn, omdat het Westerse interventionisme wordt afgeremd en China geen messiaanse trekken heeft.

Hoe snel die nieuwe orde zich ontwikkelt en hoe ingrijpend de veranderingen zijn, hangt in belangrijke mate van de westerse wereld zelf af. De combinatie van de Europese Unie en de Verenigde Staten blijft voor China, zelfs na 2049, een geduchte partij. Maar dan dienen de Europese leiders de economische en militaire eenheid van de Europese Unie wel te versterken en moeten zij met Amerika voor een constructieve, op wederzijdse belangen gebaseerde samenwerking kiezen. De drijvende kracht achter deze samenwerking zijn niet de gedeelde waarden, maar de noodzaak om samen sterker te staan. Zo bezien houdt het Westen nog steeds zeggenschap over zijn eigen toekomst.

• 1Deze bijdrage is een verkorte weergave van het slothoofdstuk van Rob de Wijk, De Nieuwe Wereldorde: Hoe China de macht sluipenderwijs overneemt (Amsterdam: Balans) 2019, 366 blz.
• 2Full text of Xi Jinping's report at 19th CPC National Congress, 18 oktober 2017, Xinhua,
• 3BBC News, James Mattis' resignation letter in full, 21 December 2018.