John Bolton doet een boekje open over VS én Nederland
Books & Movies Diplomacy & Foreign Affairs

John Bolton doet een boekje open over VS én Nederland

16 Jul 2020 - 15:09
Photo: John Bolton tijdens de Conservative Political Action Conference (CPAC) in 2015. © Gage Skidmore - Flickr2
Back to archive
Author(s):

In The Room Where It Happened: A White House Memoir geeft John Bolton als voormalig nationaal veiligheidsadviseur een boeiend inkijkje in de Amerikaanse terugtrekking uit het INF-akkoord en de verhitte discussies over het NAVO-budget. Ook Nederland blijkt hier een opmerkelijke rol te hebben gespeeld, ziet Ko Colijn.

Een van de ‘hoogtepunten’ van de eerste termijn van Amerikaanse president Donald Trump is zijn terugtrekking uit het zogeheten Intermediate-Range Nuclear Forces (INF)-akkoord. Dit sinds 1988 van kracht zijnde verdrag verbood het testen en opstellen van vanaf de grond gelanceerde raketten met een bereik van 500 tot 5500 kilometer.

Het verdrag gold echter alleen voor de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie (en haar opvolgers). Er was dus zeker reden om de vraag te stellen of landen als China, Iran, Pakistan, India, Noord-Korea of Israël1 , die intussen ook over dergelijke overbrengingsmiddelen beschikken, niet ook bij het verbod (of plafond) moeten aanschuiven.

De dag waarop de VS zich definitief terugtrokken uit het INF-verdrag was volgens Bolton "a great day", die wat hem betreft eerder had mogen komen

Het boek The Room Where It Happened van de Amerikaanse politicus en diplomaat John Bolton geeft een boeiend inkijkje in die kwestie. Bolton was nationaal veiligheidsadviseur van de Trump-regering van april 2018 tot september 2019. Tevens staat hij al jarenlang bekend om zijn andere, uitgesproken rechtse opvattingen over wapenbeheersing en de omgang met landen als Iran, Noord-Korea en Rusland; keihard aanpakken is zijn standpunt.

Bolton is geen aangenaam mens, met al zijn anti-multilateralisme, zelffelicitaties, niet zelden eurocynisme en onversneden wantrouwen in softe oplossingen, maar daarover is al genoeg geschreven. Nu is het tijd om – zo onbevooroordeeld als mogelijk – terug te blikken op de besluitvorming omtrent twee affaires die ook Nederland direct raken, die Bolton aan zijn memoires toevertrouwde.

Terugtrekking uit INF-verdrag: “A great day”
2 augustus 2019, de datum waarop de VS zich definitief terugtrokken uit het INF-raketverdrag, was volgens Bolton “a great day”, die wat hem betreft ook wel eerder had mogen komen.2

Naast technologische veroudering en de (slechts) bilaterale geldigheid van de overeenkomst, is de Russische schending de voornaamste reden waarom Bolton zo snel mogelijk van het INF-verdrag af wilde. In zijn boek doet Bolton het voorkomen dat de Russen dat eigenlijk best wel begrijpen, maar niets zullen nalaten om er een propagandashow van te maken en de onder Europese landen oplaaiende verdeeldheid en angst aan te moedigen.

President Donald Trump samen met toenmalig National Security Advisor John Bolton tijdens een NAVO-top in 2018. © NATO
President Donald Trump samen met toenmalig National Security Advisor John Bolton tijdens een NAVO-top in 2018. © NATO

Volgens Bolton moeten de Europese bondgenoten, die ontegenzeggelijk het meest te verliezen hadden bij het opzeggen van het verdrag, niet klagen en ook niet pleiten voor handhaving. Dat zou Rusland namelijk in de kaart spelen, aangezien in feite alleen de VS zich aan het verdrag hielden.

Interessant is ook wat Bolton niet schrijft. De Amerikaanse ambassadeur bij de NAVO in Brussel, Kay Bailey Hutchison, versprak zich begin oktober 2018 door te zeggen dat de VS “might take out” elke Russische raket die de NAVO bedreigde. De dag erna trachtte ze de ophef te dempen door te verklaren dat ze geen preventieve oorlog had bedoeld. Bolton heeft in zijn boek blijkbaar geen behoefte aan die corrigerende woorden.

Ook komt hij met een omstreden novum: Bolton schrijft herhaaldelijk dat de Russen verboden raketten in de Baltische exclave Kaliningrad opgesteld hebben waarmee ze Europa bedreigen.3

Bolton laat essentiële nuances in de INF-geschiedenis weg

Dat staat op gespannen voet met zeker twee andere officiële rapporten, die Bolton niet noemt maar die zijn claim wel tegenspreken. Zowel door de hoogste man van de Amerikaanse inlichtingendiensten4  als door het onderzoeksbureau van het Amerikaanse Congres5  werden de Russische schendingen van het INF-verdrag al betwijfeld, laat staan dat ze overtuigd zouden zijn van Boltons vermeende raketten in Kaliningrad. Kortom: Bolton laat essentiële nuances in de INF-geschiedenis weg.

Het onvermeld laten van deze zaken laat zien dat Bolton geen betrouwbare historicus is. Alleen al zijn datering van het INF-Verdrag (“mid-1980s”) is onjuist.6  Uiteraard is Bolton geen daadwerkelijke historicus, maar zijn boek (“een memoir”) beoogt wel degelijk de geschiedenis van zijn functie als National Security Advisor in het Witte Huis te boekstaven. Daarom nemen de lacunes en feitelijke onjuistheden niet weg dat zijn informatie hier en daar wel degelijk serieus moet worden genomen.

Geen cadeau aan de Russen
In tegenstelling tot wat toenmalig minister van Defensie Jim Mattis begin oktober 2018 aan de NAVO-bondgenoten had medegedeeld, was Bolton er voorstander van om de Russen niet nog eens 90 dagen cadeau te doen (van 4 december 2018 tot 1 februari 2019), waarna de gebruikelijke opzegtermijn van zes maanden (dus tot 2 augustus 2019) zou ingaan.

Bolton schrijft dat de voortvarendheid van Trump hem weinig kon schelen; snelheid paste immers in zijn straatje

Meteen opzeggen, was de mening van Bolton. Hij vond daarmee een willig oor bij Trump, die daad bij het woord voegde en – vrij terloops in Nevada op de vraag van een journalist – de opzegging aankondigde. Er was toen geen weg meer terug.

Bolton schrijft dat de voortvarendheid van Trump – anders dan de geschrokken Europeanen en de gepasseerde NAVO – hem weinig kon schelen; snelheid paste immers in zijn straatje. De media schreven destijds dat hij zich naar Moskou moest haasten om het besluit van Trump “toe te lichten”, maar dat deed hij met genoegen.

En passant was ook Mattis voor het voldongen feit van INF-opzegging gezet, terwijl hij de NAVO juist niet wilde bruuskeren en vast wilde houden aan het ‘langzame’ tijdschema. Met het komende vertrek van Mattis vraagt Bolton zich vilein af of de gepasseerde defensieminister (die zelfs van “obstructionisme” wordt beticht) eigenlijk niet bezig was met “legacy creation”.7

Colijn-John Bolton tijdens de Conservative Political Action Conference (CPAC) in 2015. Gage Skidmore - Flickr2
John Bolton tijdens de Conservative Political Action Conference (CPAC) in 2015. © Gage Skidmore / Flickr

Fijntjes merkt Bolton op dat hij de enige was die over het INF-akkoord contact had met de Russen: Mattis “never met” zijn Russische ambtgenoot Sergey Shoygu (die volgens Bolton wel oren had naar modernisering van het INF-verdrag), net zomin als toenmalig minister van Buitenlandse Zaken Mike Pompeo zijn Russische collega Sergey Lavrov had ontmoet.8

Bolton schrijft dat Duitsland via een last-minute interventie op 1 december 2018 van Angela Merkel in ruil voor Duitse ‘steun’ (in plaats van ‘begrip‘) van Trump gedaan kreeg dat op 4 december 2018 toch de extra 90-dagen periode werd ingelast. Met veel tegenzin, want Trump vond zelfs de – verplichte, tot 2 augustus 2019 geldende – 180-dagen opzegtermijn maar onzin.

Bolton kreeg vervolgens instemming van Trump voor zijn suggestie om over ‘material breach’ te spreken in plaats van het formele ‘opzeggen’, een niet onbelangrijk detail omdat het de VS het recht gaf zich direct niet langer aan het INF-verdrag te houden.

Nederlandse steun aan Trump/Bolton
In dit licht is het belangrijk dat Nederland op 27 november 2018, vlak voor Merkels interventie en de NAVO-top waarin knopen zouden worden doorgehakt, met een brief van het ministersduo Blok/Bijleveld-Schouten de NAVO enigszins verbaasde met een verklaring dat het “eigenstandig” had vast gesteld dat Rusland het INF-verdrag schond.9

De Nederlandse verklaring betekende dat de NAVO-vergadering over de INF-schending niet alléén van de blauwe ogen van de Amerikanen afhankelijk zou zijn

Met deze eigenstandige vaststelling steunde Nederland in feite het duo Trump/Bolton. De Nederlandse verklaring betekende namelijk dat de NAVO-vergadering over de INF-schending niet alléén van de blauwe ogen van de Amerikanen afhankelijk zou zijn.

Daarnaast maakte de Kamerbrief het ook voor Merkel mogelijk om in eigen land uit te leggen dat niet alleen de VS beweerden dat de Russen het INF-verdrag schonden. Op haar beurt kon Merkel zo weer de extra 90 dagen eisen.

Bolton noemt de Nederlandse steun niet, maar duidt wel het belang ervan omdat NAVO-baas Jens Stoltenberg hem in hun laatste contact in november 2018 nog had gezegd dat “several countries still resisted admitting that Russia was violating the INF because they were afraid that if they agreed the Russians were in violation it might mean that one day down the road they therefore might have to accept nuclear weapons on their territory”.10

In mei 2018 was minister Blok in de Verenigde Staten waar hij sprak met toenmalig Nationaal Veiligheidsadivseur John Bolton. © Ministerie van Buitenlandse Zaken - Flickr
In mei 2018 was minister Blok in de Verenigde Staten waar hij sprak met toenmalig nationaal veiligheidsadviseur John Bolton. © Ministerie van Buitenlandse Zaken - Flickr

De duizend procent van Rutte
Nederland komt één keer expliciet voor in het boek van Bolton, en wel premier Mark Rutte zelf die Trump gelijk gaf met zijn hameren op de NAVO-norm van twee procent van het Bruto Binnenlands Product.11  Ook dat paste uitstekend in het straatje van Bolton en Trump. In onder andere een boekrecensie in NRC Handelsblad wordt dat nog aangehaald: “Hij had het duidelijk begrepen”, aldus Bolton over Rutte.12

Rutte zat er bij die geruchtmakende NAVO-top in 2018 volstrekt naast

Het kan sowieso geen kwaad om journalistiek argwanend te worden bij loftuitingen als deze, maar het pijnlijke is dat Rutte er bij die geruchtmakende NAVO-top in 2018 volstrekt naast zat. Direct na de top was hij te gast in het tv-programma Nieuwsuur, waar hij met minister-presidentieel zelfvertrouwen zijn woorden herhaalde. Het ging over de vraag of de NAVO-bondgenoten hun belofte om twee procent van hun BBP aan defensie uit te geven nakomen. Absoluut niet, volgens Trump.

Op de vraag of Trump daar een punt had, antwoordde Rutte: “Duizend procent. Toch is het interessant dat, met alle kritiek in Europa die er op Trump is, dat we op dit punt moeten erkennen dat hij gelijk heeft. En dat op een manier brengt die we misschien wel niet prettig vinden maar die ik wel snap. (…) nogmaals: hij heeft volkomen gelijk. Die 2 procent moeten we halen.”

De belofte van de ministers van defensie, gedaan op een eerdere NAVO-top in Wales in 2014,  was echter om er naar te streven om dat budgetpeil pas in 2024 te bereiken, en dus niet 2018. Trump had ineens geëist dat de NAVO-lidstaten niet in 2024, maar vanaf 2019 al twee procent van het BBP aan defensie moesten uitgeven. Bolton beschrijft daarbij ook hoe Trump op een gegeven moment zelfs vier procent eiste en uit de NAVO dreigde te stappen.

De steun van Rutte bevalt Bolton wel

De bewering van Trump – gesteund door Rutte – dat de VS 70 procent van alle NAVO-uitgaven betalen en alle anderen slechts 30 procent, klopte ook niet. De VS tellen ook hun niet-NAVO-uitgaven voor het gemak mee.

Dat maakt Bolton allemaal niet uit; de steun van Rutte bevalt hem wel. En passant onthult Bolton ook dat ‘de duizend procent’ van Rutte waarschijnlijk ook echoïsme en strooplikkerij van Rutte zijn. Bolton schrijft over de bewuste NAVO-top: “Then, coming to a close, Trump said he was with NATO one hundred percent, a thousand million percent. But allies had to pay the 2 percent by January 1st” (hij doelde op 2019, KC). Die duizend procent lijkt Rutte na de top zo van Trump te hebben overgenomen.

Onze premier lijkt dus alles te zeggen om Trump maar te behagen. Nu kan bandwagoning een geniale strategie zijn van een zwak land, maar dit pakt in het boek van Bolton dus volkomen verkeerd uit. Want nu lijken wij, desnoods met nonsens, tegen de VS en iemand als Trump aan te willen schurken.

Uit de twee kwesties die het boek van Bolton aanroert, kunnen we twee zaken concluderen. Allereerst: Nederland kiest, als puntje bij paaltje komt, voor (bescherming door) de VS – “whatever it takes”, om een bankpresident te citeren.13  Ten tweede: het boek van Bolton, hoewel tendentieus en onvolledig, biedt hiervoor een uniek inkijkje.

 

BoekcoverJohn Bolton

The Room Where It Happened: A White House Memoir

Simon & Schuster

592 pagina’s

€ 22,99

ISBN-13: 9781982148034

 
  • 1Bolton noemt Israël niet.
  • 2John Bolton, ‘The Room Where It Happened: A White House Memoir’, Simon & Schuster, p.173.
  • 3John Bolton, ‘The Room Where It Happened: A White House Memoir’, Simon & Schuster, p.159 en p.169.
  • 4Op 30 november 2018 verklaarde de hoogste man van de Amerikaanse inlichtingendiensten, Daniel Coats, dat twee verschillende testen die op zichzelf niet verboden waren, in combinatie tot geen andere conclusie dan “verboden” konden leiden. Er was namelijk sprake van een toegestane test vanaf de grond met een korteafstandsraket en een toegestane test van zee van dezelfde kruisraket met een lange afstand. Bron: Office of the Director of National Intelligence, Director of National Intelligence Daniel Coats on Russia’s INF Treaty Violation, 30 november 2018.
  • 5Ook het onderzoeksbureau van het Congres, de Congressional Research Service (CRS), dat periodiek de ontwikkelingen rondom INF bijhoudt, signaleert een zeer geleidelijke en minder stellige vaststelling van de Russische schending en houdt het op de combinatieredenering à la Coats. Het bureau verwijst expliciet naar onderminister Rose Gottemoeller die in het openbaar spreekt van “geaccumuleerde” informatie en niet van het waarnemen van een “single or even a few” tests met de verdachte kruisraket. Bron: A.F. Woolf, ‘Russian compliance with the Intermediate Range Nuclear Forces (INF) Treaty: Background and issues for Congress (updated)’, augustus 2018, p.21.
  • 6John Bolton, ‘The Room Where It Happened: A White House Memoir’, Simon & Schuster, p.160.
  • 7John Bolton, ‘The Room Where It Happened: A White House Memoir’, Simon & Schuster, p.167 en p. 171.
  • 8John Bolton, ‘The Room Where It Happened: A White House Memoir’, Simon & Schuster, p.168.
  • 9De Nederlandse interventie stelde letterlijk: “Inlichtingen bevestigen nu dat Rusland het INF-verdrag schendt: Nederland kan eigenstandig bevestigen dat Rusland een grondgelanceerd kruisvluchtwapen heeft ontwikkeld en op dit moment introduceert (de zogenaamde 9M729; door de NAVO ook wel als SSC-8 aangeduid) met een bereik van meer dan 500 km, hetgeen onder het INF-verdrag verboden is. Deze constatering zal de basis vormen voor verdere Nederlandse standpunten over dit onderwerp.” Bron: Rijksoverheid, ‘Kamerbrief Nederlandse conclusie over de Russische schending van het INF-verdrag (Intermediate-Range Nuclear Forces)’, 27 november 2018. Zie ook Ko Colijn, ‘Macht op vrijdag: Wat zit er achter de Nederlandse onthulling over de Russische raketten?’, VN, 25 januari 2019.
  • 10John Bolton, ‘The Room Where It Happened: A White House Memoir’, Simon & Schuster, p.170-171.
  • 11John Bolton, ‘The Room Where It Happened: A White House Memoir’, Simon & Schuster, p.145.
  • 12NRC, ‘Bolton, de bad boy van de diplomatie’, 3 juli 2020.
  • 13Zie hier de speech van Mario Draghi, de voormalige president van de Europese Centrale Bank (ECB).

Authors

Ko Colijn
Senior Research Fellow Clingendael