Kissingers tragische vorm van Realpolitik

Hoe komt voormalig veiligheidsadviseur en minister van Buitenlandse Zaken Henry Kissinger aan het imago van immorele machtspoliticus? En waar komen zijn politieke opvattingen vandaan? The Inevitability of Tragedy is een uniek boek over Kissingers wereldbeschouwing, en diens oorsprong in het Duitse intellectuele emigrantenmilieu in de Verenigde Staten na de Tweede Wereldoorlog.

‘Tragisch’ is niet direct een associatie die ik heb met Henry Kissinger. Kissinger was veiligheidsadviseur en minister van Buitenlandse Zaken onder de presidenten Richard Nixon en Gerald Ford, een succesvol consultant, auteur en orakel op het gebied van de internationale betrekkingen. Kissinger is 97 jaar en leeft met echtgenote Nancy, 86 jaar, in Manhattan.

‘De onvermijdelijkheid van de tragiek’, de titel van het boek van Barry Gewen, redacteur van The New York Times, heeft dan ook geen betrekking op Kissinger zelf, maar op de ‘realistische’ benadering van de internationale politiek waarvoor hij staat.

The Inevitability of Tragedy is geen standaard levensbeschrijving van oorspronkelijk Heinz, later Henry, Kissinger. Daarvoor hebben we het nogal vriendelijke megawerk van Niall Ferguson, waarvan enkele jaren terug het eerste deel (duizend bladzijden) verscheen: Kissinger 1923-1968: The Idealist.1

Met wat goede wil zou Gewens boek als een evenmin antipathieke intellectuele biografie kunnen worden getypeerd. Het is een boek over ideeën, Kissingers ideeën over democratie, nationaal belang en internationale politiek. Daarnaast plaatst Gewen Kissingers denken in de context van de Duits-joodse intellectuele diaspora in de Verenigde Staten rond de Tweede Wereldoorlog.

Andere vooraanstaande Duits-joodse intellectuelen deelden met Kissinger een voor Amerika heel ongewone, pessimistische, zelfs tragische vorm van Realpolitik

Leo Strauss, Hannah Arendt en Hans Morgenthau ontvluchtten net als Kissinger Nazi-Duitsland, maakten carrière in de Verenigde Staten, maar behielden een diepe ambivalentie ten aanzien van de Amerikaanse samenleving. Ze deelden met Kissinger een voor Amerika heel ongewone, pessimistische, zelfs tragische vorm van Realpolitik.

De politiek van Kissinger
The Inevitability of Tragedy gaat eigenlijk meer over de ‘wereld’ van Kissinger, dan over Kissinger zelf. Gewen gaat uitgebreid in op het denken van Strauss, Arendt en Morgenthau en wijdt lange hoofdstukken aan de twee episoden die Kissinger het imago van immorele, cynische machtspoliticus (zo niet het verwijt een oorlogsmisdadiger te zijn) hebben bezorgd: de coup tegen de Chileense president Salvador Allende (september 1973) en de oorlog in Vietnam (1969-75).

Gewen velt een genuanceerd oordeel over Allende en over de rol die de Amerikanen (lees: Kissinger) zouden hebben gespeeld bij diens val. Washington maakte zich terecht zorgen over het radicale, ontwrichtende presidentschap van Allende, stelt Gewen. Nixon en Kissinger hebben de staatsgreep tegen hem niet georganiseerd, maar ze hebben zich er evenmin tegen verzet. Ze waren opgelucht dat Allende van het toneel verdween.

Democratie en soevereiniteit waren ondergeschikt aan de Amerikaanse invloed en de politieke stabiliteit in de regio. “Ik zie niet in waarom we ons afzijdig zouden houden en moeten toezien hoe een land communistischer wordt vanwege het onverantwoorde gedrag van zijn eigen bevolking”, zou Kissinger hebben opgemerkt.

Kissinger was al fel voorstander van de Amerikaanse oorlogvoering in Vietnam voor hij naar Washington vertrok

Ook over Kissingers betrokkenheid bij de oorlog in Vietnam oordeelt Gewen vriendelijk. Wat achteraf een reeks van rampzalige vergissingen blijkt, waren destijds voor veel beleidsmakers, inclusief Kissinger, dikwijls keuzen voor het minste kwaad. Kissinger was aanvankelijk een fel voorstander van de Amerikaanse oorlogvoering in Vietnam. Al voor hij naar Washington vertrok, was hij ervan overtuigd geraakt dat de oorlog in essentie een burgeroorlog was, die alleen door onderhandelingen kon worden beëindigd.

Hij heeft zich vervolgens jarenlang ingespannen om de Noord-Vietnamezen tot onderhandelingen te dwingen. Voor Nixon en Kissinger stond voorop dat de oorlog moest worden beëindigd, met alle daartoe geëigende middelen. ‘War for peace’ werd dat in het Witte Huis genoemd, 'escalate to accelerate our withdrawal’. Dat hebben de Vietnamezen (en de Amerikanen) geweten.

In een eerdere biografie van Kissinger is berekend dat van de ruim 58 duizend Amerikanen die in Vietnam zijn gesneuveld, er meer dan 20 duizend stierven in de jaren dat Nixon en Kissinger de dienst uitmaakten. Dat gold ook voor 924 duizend Noord-Vietnamese en ruim 185 duizend Zuid-Vietnamese militairen. Het aantal burgerslachtoffers is onbekend.

Gewen herinnert ons er desalniettemin aan dat in weerwil van studentenprotesten en kritische media de meerderheid van de Amerikaanse bevolking de strategie van Nixon en Kissinger steunde; Amerika diende zich terug te trekken uit de oorlog in Vietnam, maar wel op eigen voorwaarden.

Het ‘realisme’ van joodse intellectuelen
Kissinger werd geboren in mei 1923, in Fürth, in de Weimar Republiek. Het gezin Kissinger zou Duitsland vijftien jaar later ontvluchten. Kissinger heeft niet veel losgelaten over zijn jeugdervaringen in Duitsland. Hij heeft wel altijd benadrukt dat ze zijn leven niet hebben bepaald.

Toch lijkt het niet moeilijk, meent ook Barry Gewen, om belangrijke aspecten van Kissingers politieke opvattingen te herleiden tot de machtsovername van Adolf Hitler en wat daarop volgde. Dat geldt in het bijzonder voor Kissinger’s 'realistische' kijk op de wereldpolitiek en zijn machtspolitieke overtuigingen.

Net als Kissinger waren veel andere joodse intellectuelen opgegroeid in Europa, verdreven van hun geboortegrond en opgenomen in een samenleving die ze nooit helemaal heeft begrepen

The Inevitability of Tragedy gaat vooral over de politieke Weltanschauung die Kissinger deelde met andere joodse intellectuelen. Net als hij waren ze opgegroeid in Europa, verdreven van hun geboortegrond en opgenomen in een samenleving die ze nooit helemaal heeft begrepen.

De keuze voor Hans Morgenthau ligt voor de hand. Morgenthau was de grondlegger van de leer van de Internationale Betrekkingen in de Verenigde Staten en Kissingers belangrijkste leermeester. Morgenthau was nauw bevriend met Hannah Arendt. Arendt was één van de belangrijkste naoorlogse politieke filosofen in Amerika – vereerd en verguisd, beroemd en berucht, vooral vanwege haar reportages over het proces tegen Eichmann en het alledaagse kwaad dat hij zou belichamen.

En Morgenthau was een collega van Leo Strauss, ook een politiek filosoof, een classicus, en in bepaalde intellectuele kringen nog steeds een bewonderde politieke denker. Morgenthau, Arendt en Strauss waren net een generatie ouder dan Kissinger. De relatie tussen Kissinger en Morgenthau is onmiskenbaar, ook op het persoonlijke vlak. Die tussen Kissinger en Arendt en Strauss is minder evident.

In zekere zin zijn Morgenthau, Strauss, Arendt en zelfs Kissinger altijd buitenstaanders gebleven. Ze voelden weinig affiniteit met het optimistische, naïeve zelfbeeld van veel Amerikanen, met hun ongebreidelde vooruitgangsdenken en de stellige overtuiging dat de hele wereld dat met hun deelt. Amerikaanse waarden zijn immers universele waarden.

Het sombere, pessimistische mensbeeld dat Morgenthau, Strauss en Arendt met Kissinger delen, heeft hun ‘realistische’ kijk op de internationale betrekkingen bepaald, evenals hun bedenkingen bij de moderne democratie. Gewen heeft ongelijk als hij schrijft dat Hitler uitsluitend langs democratische en legale weg aan de macht is gekomen, maar zo moet het voor Morgenthau cum suis wel hebben geleken.

Democratie diende derhalve met wantrouwen te worden bejegend. Als het erop aankwam, bood ze geen enkele bescherming tegen tirannie. Niet de wil van de meerderheid, maar de vrijheid van het individu was de kern van hun politieke denken. En dat ging ver.

Gewen rakelt de bezwaren op die Hannah Arendt inbracht tegen de pogingen van de federale overheid om integratie in het openbaar onderwijs af te dwingen naar aanleiding van de gebeurtenissen in Little Rock, in 1957: “De regering heeft niet het recht zich te bemoeien met vooroordelen en discriminatie in de samenleving”, meende Arendt, “alleen in het politieke bereik mag ze gelijkheid afdwingen”. Het zou niet de laatste keer zijn dat Arendt zich onmogelijk maakte in eigen intellectuele kringen.

On-Amerikaanse tragiek
Kissinger, Morgenthau, Strauss en Arendt hebben altijd een ‘sense of the tragic’ behouden, concludeert Gewen. Een gedeelde Duits-joodse gevoeligheid voor de onvolmaaktheid van de rede en van de politiek van de goede bedoelingen. Dat gevoel voor tragiek is on-Amerikaans. Amerikanen denken in tegenstellingen: zwart-wit en goed-slecht.

De ‘tragedie’ van de internationale politiek is niet besteed aan de Amerikanen

In werkelijkheid – en zeker in de internationale politiek – is er vaak geen keuze, en als die er al is, dan is het die tussen slecht en wat minder slecht. De ‘tragedie’ van de internationale politiek is niet besteed aan de Amerikanen. Dat wordt misverstaan als cynisme en gebrek aan moraliteit.

Gewen relateert Kissingers kijk op de internationale politiek aan diens ervaringen in Nazi-Duitsland en hij plaatst ze in de context van het Duitse intellectuele emigrantenmilieu in de Verenigde Staten na de Tweede Wereldoorlog. Het eerste is vaker gedaan; het laatste veel minder.

Gewen combineert op overtuigende wijze levensbeschrijving, intellectuele geschiedenis en internationale betrekkingen. Het is deze combinatie van invalshoeken die The Inevitability of Tragedy bijzonder maakt en die het eendimensionale beeld van Henry Kissinger als ijskoude realist en cynische machtspoliticus aanzienlijk nuanceert.

Barry Gewen

The Inevitability of Tragedy: Henry Kissinger and His World

Published by Norton Books (2020)

ISBN: 978-1-324-00405-9

480 pages

• 1Niall Ferguson, Kissinger 1923-1968: The Idealist, Penguin Books, 2015.