De toenadering tussen Israël en Golfstaten: weg naar vrede?

De berichten over de moord op de Iraanse atoomwetenschapper Mohsen Fakhrizadeh op 27 november 2020 lazen als een spionagethriller van John le Carré. De aanslag zou zijn uitgevoerd met een op afstand bestuurbaar automatisch vuurwapen, en de auto waarin het wapen zich bevond zou zich na gedane zaken hebben opgeblazen om nader onderzoek onmogelijk te maken.

De dader was snel gevonden, in Israël. De aanslag werd direct in de context geplaatst van de aanstaande machtswisseling in Washington, omdat Joe Biden de nucleaire Iran-deal nieuw leven in wil blazen. Door een militaire reactie vanuit Teheran uit te lokken, hoopt de Israëlische regering toenadering tussen de Verenigde Staten (VS) en Iran te voorkomen.

De Arabische Lente werd met harde hand neergeslagen, maar diende ook als een wake-up call voor de leiders: stond ook hún regime onder druk?

Waar in veel analyses aan voorbij wordt gegaan, is dat de aanslag past in een patroon waarbij Israël zich steeds verder ontwikkelt tot onmisbare schakel voor regimes die toegang willen tot de Amerikaanse wapenindustrie en technisch hoogwaardige machtsinstrumenten.

De jaren ’10 van de 21ste eeuw begonnen onheilspellend voor de absolute monarchen in Saoedi-Arabië, de Verenigde Arabische Emiraten (VAE) en met name Bahrein. De Arabische Lente werd met harde hand neergeslagen, maar diende ook als een wake-up call voor de leiders: stond ook hún regime onder druk?

Barack Obama’s pivot to Asia veroorzaakte verdere consternatie op het Arabisch schiereiland; aan de tachtigjarige strategische prominentie van het Huis van Saoed leek een einde te komen. En ondertussen bouwde het Iraanse regime gestaag verder aan zijn zogeheten ‘as van verzet’.

Deze drie ontwikkelingen noopten de Golfmonarchieën ertoe zich nóg nadrukkelijker bezig te houden met regime security; opstanden moesten via tracking and tracing van dissidenten in de kiem worden gesmoord. Israël en de VS hadden in 2010 met Stuxnet al laten zien dat digitale wapens weleens de sleutel tot machtsbehoud konden vormen; het Iraanse atoomprogramma werd door het computervirus in één klap jaren teruggeworpen. Deze technologische voorsprong, in combinatie met de toenemende dreiging voor de autocratische regimes op het Arabisch schiereiland, gaf Israël meer soft power dan ooit tevoren.

Het is dan ook niet toevallig dat op de telefoons van zowel mensenrechtenverdediger Ahmad Mansoor (uit de VAE) als van directe vrienden en collega’s van de Saoedische journalist Jamal Khashoggi sporen van de Israëlische spionagesoftware Pegasus werden gevonden.1  Mansoor werd in aanloop naar zijn – vooralsnog laatste – arrestatie in 2017 nauwgezet in de gaten gehouden. Het verschrikkelijke einde van Khashoggi is ondertussen algemeen bekend.

De Iraanse dreiging vormt zo de rode draad in de toenadering tussen de Arabische Golfstaten en Israël

Wat dit te maken heeft met de aanslag op een Iraanse atoomwetenschapper? Alles. De Israëlische premier Benjamin Netanyahu maakt er sinds zijn aantreden in 2009 geen geheim van dat het indammen van de Iraanse dreiging zijn allerhoogste prioriteit heeft. Naast de eerdergenoemde digitale aanval op de Iraanse atoomindustrie pleegden Israëlische inlichtingendiensten tussen 2010 en 2012 vermoedelijk ook vier ‘conventionele’ moordaanslagen op Iraanse wetenschappers.2

Tijdens de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (VN) in 2012 maakte de wereld middels Netanyahu’s beruchte ‘bomspeech’ ook kennis met zijn Iran-obsessie. ‘Bibi’ wist zich in zijn strijd tegen de Iran-deal gesteund door onder meer Saoedi-Arabië, de VAE en Bahrein, en later – na de verkiezingen van 2016 – ook door de VS. De Iraanse dreiging vormt zo de rode draad in de toenadering tussen de Arabische Golfstaten en Israël.

Natuurlijk, op tactisch niveau speelt het naderende vertrek van Donald Trump een voorname rol. En natuurlijk, Israël voelt zich oprecht bedreigd door het Iraanse regime. Maar het valt niet te ontkennen dat de machtsstrijd tussen de absolute monarchen op het schiereiland en de Iraanse Islamitische Republiek ook voordelen oplevert voor Israël.

Vooralsnog leidt de normalisering van de relatie bovenal tot toenemende spanning en rinkelende kassa’s bij wapenproducenten

Waar voorheen geen enkel Arabisch land geassocieerd wilde worden met de ‘zionistische entiteit’, hebben de Arabische Lente, Obama’s draai naar Azië en bovenal de dreiging vanuit Teheran ervoor gezorgd dat Israël eindelijk integraal onderdeel van de regio aan het worden is.

Dat de bereidheid om Israël te accepteren als wezenlijk onderdeel van het Midden-Oosten niet bepaald breed gedragen wordt door de inwoners, blijkt wel uit het feit dat het uitgerekend de meest autocratische regimes zijn die de toenadering tot Jeruzalem zoeken. Regime interests en state interests zijn dan ook niet hetzelfde.

De deals tussen Israël enerzijds en Bahrein en de VAE anderzijds zijn in dit licht dan ook een logisch gevolg. De bewust gelekte ontmoeting tussen Netanyahu en de Saoedische kroonprins Mohammed bin Salman doet vermoeden dat ook deze twee landen op weg zijn naar een formele ‘normalisering’.

Ondertussen lijkt Mohamed bin Zayed – de kroonprins van Abu Dhabi die samen met Mohammed bin Salman nog altijd verantwoordelijk is voor de grootste humanitaire catastrofe van deze tijd in Jemen – eindelijk zijn F-35’s te krijgen. In dat licht is het nogal voorbarig om te spreken van ‘vrede in het Midden-Oosten’ als gevolg van de toenadering tussen Israël en de Golfstaten. Vooralsnog leidt de normalisering van de relatie bovenal tot toenemende spanning en rinkelende kassa’s bij wapenproducenten.

Deze column was de winnende bijdrage in onze studentencolumnwedstrijd, en is geschreven door Quinten van de Wijdeven. Quinten volgt de Research Master Midden-Oosten Studies aan de Universiteit Leiden. Afgelopen jaar rondde hij de Bachelor Geschiedenis af aan de Universiteit Utrecht. Zijn onderzoek richt zich op de veranderende rol van Israël in de regio gedurende het afgelopen decennium.

• 1Bill Marczak & John Scott-Railton, ‘The Million Dollar Dissident: NSO Group’s iPhone Zero-Days used against a UAE Human Rights Defender’, The Citizen Lab , 22 december 2020 ; David D. Kirkpatrick, ‘Israeli Software Helped Saudis Spy on Khashoggi, Lawsuit Says’, New York Times, 2 december 2018.
• 2Floris van Straaten, ‘De “vader van de Iraanse bom” is geliquideerd’, NRC , 27 november 2020.