Charmeoffensief Biden hoopgevend voor relatie met Rusland

Uit de eerste NAVO-top met Joe Biden als Amerikaanse president bleek dat ondanks de China-dreiging, Rusland nog steeds de gemeenschappelijke vijand is. Niettemin laat Biden na zijn Europese rondreis zowel het militaire bondgenootschap als Rusland positief gestemd achter. Dat is volgens Clingendael-experts Dick Zandee en Bob Deen hoopgevend in een tijd van geopolitieke spanningen, zelfs als de onderliggende problemen nog lang niet weg zijn.

Na afloop van de NAVO-top op 14 juni 2021 bracht de anders nogal emotieloze secretaris-generaal van het bondgenootschap, Jens Stoltenberg, met verheven stem en veel armgebaren het blijde nieuws voor de verzamelde pers op het NAVO-hoofdkwartier in Brussel: een nieuw hoofdstuk in de trans-Atlantische relatie is aangebroken; de bondgenoten staan weer schouder aan schouder voor de verdediging van hun veiligheid.

Natuurlijk is er na de rampzalige jaren onder de Amerikaanse president Donald Trump – waarin de aangekondigde dood van de NAVO werkelijkheid dreigde te worden – reden tot opluchting en blijdschap. President Biden heeft het Amerikaanse commitment aan de NAVO-verplichtingen onomwonden bevestigd.

Ook wil hij nauwe samenwerking met de Europese Unie, eveneens een verademing na de anti-EU campagne van zijn voorganger. De bondgenoten werden het alsnog eens over de terugtrekking van de NAVO uit Afghanistan, ondanks enig gemor over gebrek aan consultatie alvorens Biden zijn besluit nam afgelopen april.

So far, so good. Maar na het vertrek van de regeringsleiders ligt een lastige klus in het verschiet: het opstellen van een nieuw Strategisch Concept voor de NAVO dat op de volgende top in Spanje (2022) moet worden vastgesteld. Het bondgenootschap gaat zich aanpassen aan de veranderde internationale omstandigheden, met China als nieuwe uitdaging of dreiging – aldus menige krantenkop de dag na de top. In Washington wordt dit ongetwijfeld positief beoordeeld als “de Europese bondgenoten scharen zich achter de VS”.

Het communiqué van de NAVO-top geeft echter een ander beeld: vijftien paragrafen zijn – in scherpe bewoordingen – gewijd aan Rusland en slechts twee aan China, in mildere taal. Het communiqué is de politiek-diplomatiek onderhandelde uitkomst die de common ground aangeeft waarin alle lidstaten zich kunnen vinden. Hieruit blijkt dat Rusland nog steeds de gemeenschappelijke vijand is en bepalend voor de defensie-inspanningen van de NAVO-lidstaten. 

De vraag ‘Wat moet de NAVO met China?’ is daarmee niet van tafel. Integendeel, deze zal terugkeren tijdens de onderhandelingen over het Strategisch Concept. De VS zullen ongetwijfeld proberen de politieke rol van de NAVO meer in lijn te brengen met het eigen, krachtige anti-Chinabeleid. Dat draagt het risico in zich van toenemende onenigheid in het bondgenootschap omdat de meeste Europese landen een gematigder beleid voorstaan – een middenweg van samenwerking waar mogelijk en tegenwerking waar nodig.

Daarnaast rijst de vraag wat een militair bondgenootschap als de NAVO nu eigenlijk kan doen aan het China-probleem. De EU kan hiervoor belangrijke instrumenten – handelspolitiek, vermindering van afhankelijkheid van Chinese technologie, sancties en dergelijke – inzetten, maar de NAVO niet.

De Amerikanen hebben eerder de Europese bondgenoten meegezogen in hun War on Terror. De resultaten zijn bekend. In Afghanistan zijn de Taliban terug van weggeweest. Extremistische bewegingen hebben hun werkterrein verlegd naar Afrika, tot aan Noord-Mozambique toe.

Biden zal het China-spel niet zo scherp spelen als George W. Bush na 9/11 (“wie niet met ons is, die is tegen ons”), maar de NAVO zou er goed aan doen geen eigen politieke rol in het vraagstuk China na te streven. De kern van het succes van de NAVO is de gemeenschappelijke afschrikking en verdediging – wat Bidens laatste halte op zijn Europese rondreis, de ontmoeting met de Russische president Vladimir Poetin, des te belangrijker maakte.

De ontmoeting met Poetin: “I did what I came here to do”
Na zijn NAVO-bondgenoten zo veel mogelijk gerust te hebben gesteld, deed Biden Genève aan voor een zeer beladen gesprek met president Poetin. Alle partijen hadden van tevoren duidelijk gemaakt dat een historische toenadering – zoals tussen de presidenten Ronald Reagan en Mikhael Gorbatsjov in hetzelfde Genève ruim 36 jaar geleden – er dit keer niet in zou zitten.

Poetin was bij voorbaat al tevreden dat de bespreking plaatsvond op voet van de door Rusland zo belangrijk geachte gelijkwaardigheid

De ontmoeting was niettemin van grote betekenis. Alleen al doordat deze überhaupt plaatsvond en door de manier waarop. Het siert Biden dat hij ondanks zijn binnenlandse politieke beslommeringen toch besloot politiek kapitaal te investeren in een persoonlijke ontmoeting met de Russische leider. Dit kwam hem op voorhand al op Republikeinse kritiek te staan van ‘zwakte’ jegens Rusland, maar Biden benadrukte consequent – en terecht – dat het durven aangaan van een serieus gesprek juist een teken van kracht is.

Na eerder – net als Reagan – een harde toon aangeslagen te hebben, koos Biden dit keer voor een meer zakelijke en diplomatieke benadering. Hij plaveide daarmee de weg naar een pragmatische ontmoeting die meer mogelijkheden bood dan alleen het uitwisselen van wederzijdse kritiek en beschuldigingen. Naast de door beide partijen gewenste “voorspelbaarheid” en “stabiliteit” in de bilaterale relatie, leek “respect” het derde sleutelwoord.

Poetin was bij voorbaat al tevreden dat de bespreking plaatsvond op voet van de door Rusland zo belangrijk geachte gelijkwaardigheid én op Amerikaans verzoek. Biden bestempelde Poetin in de aanloop naar de top niet langer als zielloze moordenaar maar als “waardige tegenstander” en nam daarmee op voorhand al een deel van de kou uit de lucht.

De Russische leider kwam op zijn beurt voor de verandering eens netjes op tijd, sprak vol lof over Biden als “taaie onderhandelaar” en onthield zich grotendeels van provocatieve verklaringen. Hij kon alleen een sneer over het voor Rusland onbespreekbare NAVO-lidmaatschap van Oekraïne niet laten, wetende dat Biden niet tegemoet was gekomen aan de smeekbedes van de Oekraïense president Volodymyr Zelenskiy voor een persoonlijke ontmoeting vóór de bijeenkomst in Genève.

Op verzoek van Biden gaven beide presidenten na afloop van hun ruim drie uur durende bespreking elk hun eigen persconferentie. Dat was een verstandige zet, zowel om de afstand die er nog steeds is te benadrukken als om de verleiding weg te nemen om de ander toch nog eens de les te lezen – zoals de Russische minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov in februari wel deed in zijn desastreuze ontmoeting met EU-afgezant Josep Borrell.

Het werd een klassieke diplomatieke ontmoeting waarin beide leiders zich als ouderwetse staatsmannen gedroegen en elkaar met respect behandelden. Dat is een verademing in een tijdperk waarin megafoondiplomatie, twitteroorlogen, op de man spelen – en zo goedkoop punten scoren voor binnenlandse consumptie – veelal de overhand hebben.

Ongeacht de neiging van commentatoren om zoals bij een sportwedstrijd te gaan bepalen ‘wie er heeft gewonnen’, is het veel te vroeg om conclusies te trekken uit deze ontmoeting

Naast het doel van het investeren in de wederzijdse persoonlijke verhouding is er inhoudelijk veel besproken maar weinig concreets overeengekomen, precies zoals van tevoren de verwachting was. Biden heeft Poetin aangesproken op mensenrechtenkwesties en op het lot van de Russische oppositie-activist Aleksej Navalny. Poetin heeft daarop traditiegetrouw teruggeduwd door naar de bestorming van het Capitool te verwijzen.

De twee belangrijkste uitkomsten waren het herstel van de diplomatieke betrekkingen en de dialoog over ‘strategische stabiliteit’. De twee leiders herhaalden zelfs de woorden van Reagan en Gorbatsjov in een korte verklaring over het belang van nucleaire wapenbeheersing en het indammen van risico’s op escalatie.1

Daarnaast is er gesproken over nieuwe wapensystemen en cybersecurity. Biden heeft daarin duidelijke Amerikaanse ‘rode lijnen’ aangegeven en sectoren benoemd die wat de VS betreft off-limits zijn voor cyberaanvallen. Hij deed daarmee een eerste diplomatieke poging tot een vorm van wapenbeheersing in het notoir lastig beheersbare cyberdomein.

Ongeacht de neiging van commentatoren om zoals bij een sportwedstrijd te gaan bepalen ‘wie er heeft gewonnen’, is het veel te vroeg om conclusies te trekken uit deze ontmoeting. Het assertieve en agressieve spoiler-gedrag van Rusland is hier ongetwijfeld niet geheel mee afgelopen. De botsende belangen en uiteenlopende waarden, die ten grondslag liggen aan de confrontatie tussen de VS en Rusland, zijn met één gesprek niet weggenomen.

Niettemin is de basis gelegd voor een meer stabiele, voorspelbare en respectvolle relatie tussen de presidenten van de VS en Rusland. En daar kan ook Europa, net als aan het einde van de jaren tachtig, hopelijk toch zijn voordeel mee doen.

• 1White House Briefing Room, ‘U.S.-Russia Presidential Joint Statement on Strategic Stability’, 16 juni 2021.