Beleven we nieuwe Koude Oorlogen?

De Koude Oorlog werd gekenmerkt door een duidelijk afgebakend conflict tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. In het huidige geopolitieke klimaat lijkt de wereld echter verstrikt te zijn in een veel complexere machtsstrijd. Inlichtingenexpert Ben de Jong bespreekt het boek New Cold Wars, waarin David Sanger een diepgaande analyse biedt van de nieuwe wereldorde.

Er lijkt reden te over om vandaag de dag met heimwee terug te denken aan de tijd van de Koude Oorlog. Ondanks de hete conflicten in wat toen de Derde Wereld heette en van tijd tot tijd een ernstige crisis, zoals rond Cuba in 1962, was de situatie redelijk stabiel langs het IJzeren Gordijn, de scheidslijn tussen de twee blokken in Centraal-Europa. Het conflict was overzichtelijk: het ging tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie, samen met hun respectieve bondgenoten. De Volksrepubliek China telde nog nauwelijks mee.

Anno 2024 is de internationale situatie volstrekt anders dan in de decennia voor 1991, het jaar waarin de Sovjet-Unie aan haar interne tegenstellingen bezweek. Waar de VS en zijn bondgenoten zich tijdens de Koude Oorlog geconfronteerd zagen met een tegenstander die eigenlijk alleen in militair opzicht iets voorstelde, is China sindsdien uitgegroeid tot een formidabele concurrent op het wereldtoneel – zowel militair als ook politiek en economisch.

Volgens Vladimir Poetin en Xi Jinping kent de vriendschap tussen Rusland en China momenteel geen grenzen. De Russische oorlog tegen Oekraïne heeft bovendien een extra element van grote instabiliteit aan de internationale situatie toegevoegd. Het gaat om de grootste landoorlog in Europa sinds 1945, waarbij westerse landen – onder leiding van de VS – nauw betrokken zijn als leveranciers van wapens en andere vormen van steun aan Oekraïne.

Nieuwe Koude Oorlogen
In zijn boek New Cold Wars biedt David Sanger een uitvoerige analyse van de zeer fluïde internationale constellatie van dit moment. Hij bespreekt niet alleen de Amerikaanse relaties met Rusland en China, maar gaat bijvoorbeeld ook in op de rampzalig verlopen terugtrekking uit Afghanistan in 2021. De term ‘Cold Wars’ in de titel is in zekere zin misplaatst, aangezien de relatieve stabiliteit die de periode voor 1991 kenmerkte, nu juist grotendeels ontbreekt.

Sanger, een gerenommeerd journalist van The New York Times, schetst een weids panorama van de hedendaagse internationale politiek, in belangrijke mate gebaseerd op interviews met direct betrokkenen, politici en anderen, voornamelijk aan Amerikaanse kant. Ook Europese en Taiwanese persoonlijkheden worden met naam en toenaam geciteerd. Bronnen uit Rusland en China ontbreken echter volledig, wat weinig zegt over de kwaliteiten van Sanger en zijn onderzoeker Mary Brooks maar vooral iets over de ontoegankelijkheid van de hoogste politieke kringen in beide landen.

Tijdens deze gesprekken werden noodzakelijke veiligheidsvoorschriften vaak niet nageleefd, waardoor de Amerikanen gemakkelijk konden meeluisteren

Een groot deel van New Cold Wars gaat over Poetins oorlog tegen Oekraïne vanaf februari 2022 en de aanloop daarnaartoe. Sanger beschrijft hoe president Joe Biden en zijn naaste medewerkers al in oktober 2021 ervan overtuigd raakten dat Poetin een frontale aanval in de zin had. Deze aanval zou moeten leiden tot de bezetting van Oekraïne, inclusief de hoofdstad Kyiv, en de gevangenneming of zelfs fysieke liquidatie van Volodymyr Zelensky en zijn getrouwen.

Achter de schermen
In Washington kwam men tot deze conclusie op basis van verschillende inlichtingenbronnen: satellietwaarnemingen, onderschept Russisch berichtenverkeer en afgeluisterde telefoongesprekken van militairen en andere functionarissen. Tijdens deze gesprekken werden noodzakelijke veiligheidsvoorschriften vaak niet nageleefd, waardoor de Amerikanen gemakkelijk konden meeluisteren. Daarnaast beschikte de CIA blijkbaar over informatie uit menselijke bronnen in Rusland.1

Hierop volgden diverse Amerikaanse pogingen om Poetin van zijn onzalige voornemen af te brengen. Zo werd CIA-directeur William J. Burns begin november 2021 door Biden naar Moskou gestuurd met een persoonlijke boodschap voor de Russische president. Poetin was echter ‘afwezig’ en kon Burns niet ontvangen, waardoor het contact tussen de twee zich beperkte tot een eenvoudig telefoongesprek dat Burns ook vanuit Washington had kunnen voeren.

Tot op het laatste moment vonden soortgelijke Amerikaanse initiatieven plaats. Vlak voor de fatale datum van 24 februari 2022 kreeg generaal Mark Milley, voorzitter van de Amerikaanse Joint Chiefs of Staff, zijn Russische tegenhanger Valery Gerasimov aan de telefoon. De regering-Biden had de hele wereld toen al gewaarschuwd voor de op handen zijnde Russische aanval op Oekraïne. Milley benadrukte tijdens het telefoongesprek nogmaals dat een dergelijke aanval ernstige gevolgen zou hebben voor Rusland. Gerasimov ontkende echter glashard dat een invasie ophanden was. “Of course he knew. He was the general planning it”, aldus Milley tegen Sanger. In gewoon Nederlands: hij loog.

Zoals blijkt uit het voorgaande heeft Sanger tal van lezenswaardige details in New Cold Wars rechtstreeks ontleend aan gesprekken met vooral Amerikaanse betrokkenen. Een ander voorbeeld speelt in de herfst van 2022, toen het verloop van de oorlog voor Moskou duidelijk te wensen over liet. In Washington en andere westerse hoofdsteden ontstond de zorg dat Poetin mogelijk een kernwapen in Oekraïne zou inzetten. Diverse Amerikaanse functionarissen, waaronder nationaal veiligheidsadviseur Jake Sullivan, namen telefonisch contact op met hun Russische tegenvoeters in een poging om hen van dat idee af te brengen.

Minister van Defensie Lloyd Austin belde zelfs twee keer in drie dagen tijd met zijn ambtgenoot Sergej Sjojgoe. Austins boodschap was duidelijk: bij gebruik van een Russisch kernwapen in Oekraïne zouden de Amerikanen rechtstreeks in de oorlog interveniëren. “His message was essentially, ‘We will destroy what is left of your military in Ukraine’”, zo formuleerde een anonieme Amerikaanse functionaris het tegenover Sanger.

Zoals bekend heeft Moskou geen kernwapen ingezet – tot nu toe in ieder geval niet. Dit soort informele contacten tussen Amerikaanse en Russische functionarissen zijn er kennelijk sinds het begin van de oorlog regelmatig geweest. Meestal gebeurde dit buiten het zicht van de publiciteit en het is vaak ook niet duidelijk wat precies het onderwerp van gesprek was.2

Betrekkingen met China
Sanger biedt meer dan alleen anekdotes. In het begin is er een uitvoerige passage waarin hij de achteraf gezien rijkelijk naïeve ideeën over Rusland en China bespreekt die na 1991 de ronde deden in Washington en andere westerse hoofdsteden.

Zo zou China, onder andere door zijn lidmaatschap van de Wereldhandelsorganisatie en de daaruit voortvloeiende toegenomen handelsbetrekkingen met het Westen, zich onvermijdelijk in een pluralistische richting ontwikkelen. De ‘vrijheid’ van het niet door een overheid te beteugelen internet zou daarbij ook een doorslaggevende rol spelen, zo was de gedachte, onder meer welsprekend verwoord door president Bill Clinton in de jaren ’90.

De relatie met China in economisch opzicht laat zich volgens Sanger absoluut niet vergelijken met die tot de Sovjet-Unie tijdens de Koude Oorlog

Nadat Xi in 2012 aan de macht kwam, nam de interne repressie in China echter sterk toe, waarbij juist het internet als instrument in handen van de overheid een belangrijke rol speelde. Al voor die tijd had het land een stormachtige economische ontwikkeling doorgemaakt en zich tot een geduchte concurrent van het Westen ontwikkeld. Misschien was het mede door het relatieve gemak waarmee dit proces plaatsvond dat Xi al kort na zijn aantreden openlijk verkondigde dat het kapitalisme zou uitsterven en het socialisme ‘onvermijdelijk’ zou zegevieren. Dergelijke verklaringen waren, zoals bekend, ook tijdens het bestaan van de Sovjet-Unie regelmatig vanuit Moskou te beluisteren.

Tussen de VS en China vinden momenteel een nucleaire wapenwedloop en een felle concurrentiestrijd om de modernste technologieën plaats. Beijing maakt hierbij onder andere gebruik van grootschalige en systematische diefstal van westers intellectueel eigendom – een campagne die al geruime tijd gaande is.

Scheefgroei
De relatie met China in economisch opzicht laat zich volgens Sanger absoluut niet vergelijken met die tot de Sovjet-Unie tijdens de Koude Oorlog. De afgelopen jaren hebben de VS en zijn bondgenoten zich in een positie van verregaande economische afhankelijkheid ten opzichte van China gemanoeuvreerd, iets waarvan eerder met de Sovjet-Unie geen sprake was. Voor de levering van technologieën die het land draaiende moeten houden en voor de toevoer van kleding, voedsel en moderne apparatuur zoals iPhones zijn de Verenigde Staten nu grotendeels afhankelijk van Beijing. Het gaat om vele essentiële goederen, die nu tegen lage arbeidskosten in China worden geproduceerd voor de westerse markt.

Deze scheefgroei heeft ook direct invloed op de situatie aan het front in Oekraïne. Voor de Chinese productie van elektronica ten behoeve van de westerse markt worden namelijk grote aantallen chips vanuit de VS naar China geëxporteerd, waarvan een deel vervolgens richting Rusland verdwijnt om de wapenindustrie daar te ondersteunen. Dit is een van de manieren waarop Moskou het embargo op moderne technologie ontduikt dat westerse landen Rusland na het begin van de oorlog tegen Oekraïne hebben opgelegd.3

De Verenigde Staten kunnen andere landen in politiek opzicht nauwelijks nog tot voorbeeld dienen

Deze situatie is niet van het ene op het andere moment te veranderen. Sanger haalt een anonieme functionaris van Apple aan, die constateert dat het nog jaren zal duren voordat het bedrijf in staat zal zijn een groot deel van zijn productie naar een locatie buiten China te verplaatsen.  

De voormalige Amerikaanse minister van Defensie Robert Gates, voorheen ook CIA-directeur, deelde eind 2023 in een Foreign Affairs-artikel een alarmerende analyse van de internationale positie van zijn land: “The United States now confronts graver threats to its security than it has in decades, perhaps ever. Never before has it faced four allied antagonists at the same time—Russia, China, North Korea, and Iran—whose collective nuclear arsenal could within a few years be nearly double the size of its own. Not since the Korean War has the United States had to contend with powerful military rivals in both Europe and Asia. And no one alive can remember a time when an adversary had as much economic, scientific, technological, and military power as China does today.”4

Kennelijk is men zich in Amerikaanse regeringskringen bewust van deze nieuwe dreiging, zoals een recent artikel van Sanger in The New York Times suggereert. Een top secret-beleidsdocument genaamd ‘Nuclear Employment Guidance’, dat in een zeer kleine oplage onder hoge functionarissen de ronde doet, behelst een voorstel tot herziening van de Amerikaanse nucleaire doctrine. De VS zou een beleid van afschrikking moeten gaan voeren met nucleaire en niet-nucleaire middelen, tegen een eventuele gecombineerde macht van Rusland, China en Noord-Korea.5

Een disfunctionele supermacht
Zoals de titel van Gates’ artikel – ‘The Dysfunctional Superpower’ – suggereert, speelt niet alleen de internationale constellatie zijn land parten. Ook intern is de VS een democratie die nauwelijks nog naar behoren functioneert. Een van de twee grote politieke partijen erkent alleen uitslagen van verkiezingen als men die zelf wint en bij een nederlaag wordt op instigatie van de verliezer het Capitool bestormd. De Verenigde Staten kunnen andere landen in politiek opzicht nauwelijks nog tot voorbeeld dienen.

Sanger haalt een Amerikaanse politieke analist aan die het in 2021 treffend als volgt formuleerde: “There are countries around the world that would say, ‘I want my country to run like Germany, or Japan, or Canada.’ There is no country around the world that looks at the United States and says, ‘I wish my political system would run like that’.”6

Kortom, New Cold Wars is zeer leesbaar en biedt naast pakkende details tal van waardevolle inzichten in de huidige internationale politiek. Reden tot bezorgdheid is er daarbij te over, zoveel is duidelijk.    

• 1De regering van president Biden had volgens Sanger de grootste moeite de Europese bondgenoten ervan te overtuigen dat een Russische aanval ophanden was. Dat had alles te maken met het debacle inzake Irak in 2003, toen president George W. Bush en de zijnen met grote stelligheid beweerden dat Saddam Hoessein over massavernietigingswapens beschikte.
• 2Eric Schmitt, ‘A Mysterious Plot Prompts a Rare call From Russia to the Pentagon’, The New York Times, 26 juli 2024.
• 3Aaron Krolik en Paul Mozur, ‘The Illicit Flow of Technology to Russia Goes Through This Hong Kong Address’, The New York Times, 25 juli 2024. Volgens deze analyse van The New York Times heeft Rusland sinds het begin van de invasie van Oekraïne in 2022 chips ter waarde van vier miljard dollar kunnen bemachtigen waarvoor officieel een embargo gold. Dat ging via zo’n zesduizend bedrijven, waaronder enkele in Hong Kong die in handen zijn van Russische oligarchen.
• 4Robert M. Gates, ‘The Dysfunctional Superpower: Can a Divided America Deter China and Russia?’ Foreign Affairs, November/December 2023. Sanger haalt ook dit artikel van Gates aan in zijn boek.
• 5David Sanger, ‘Biden Approved Secret Nuclear Strategy Refocusing on Chinese Threat’, The New York Times, 20 augustus 2024. Het bewuste document circuleert kennelijk alleen in een zeer kleine papieren oplage, niet digitaal.
• 6De analist in kwestie was Ian Bremmer.