Wat de Oekraïne-oorlog ons leert over toekomstige conflicten

Die militair-theoretische mastodont Carl von Clausewitz was zo suf nog niet. Althans, deze weerbare sensatie bekroop militair historicus Christ Klep – niet voor de eerste keer – bij het lezen en overpeinzen van de nieuwe essaybundel Beyond Ukraine: Debating the Future of War. Wat leert de oorlog in Oekraïne ons over toekomstige oorlogen? En wees gerust, Von Clausewitz komt aan het einde van deze boekbespreking nog terug – he will be back!

De bundel Beyond Ukraine: Debating the Future of War is gebaseerd op zestien papers, die in oktober 2022 werden gepresenteerd tijdens The Future of War Conference in Amsterdam. Driekwart jaar eerder was Vladimir Poetin zijn grootschalige aanval op Oekraïne begonnen. De zestien essays zijn opgedeeld in vier thema’s en worden ingeleid door redacteuren Tim Sweijs (The Hague Centre for Strategic Studies, HCSS) en Jeffrey H. Michaels (King's College London). De helaas te vroeg overleden Christopher Coker componeerde het – oorspronkelijk als afzonderlijke boekrecensie bedoelde – nawoord voor Beyond Ukraine.

Geen enkele bestaande studie heeft het in zich nu al dé definitieve evaluatie van de oorlog in Oekraïne te zijn. Dat klinkt misschien een beetje als een gemeenplaats zo aan het begin van deze recensie, maar voor een eindoordeel is het simpelweg nog te vroeg. Ook de redacteuren en auteurs van Beyond Ukraine worstelen met de toch wel ambitieuze vraagstelling die als een rode lijn door de bundel loopt: welke impact heeft de Oekraïne-oorlog op de toekomst van oorlogvoering in bredere zin? En hoe zal deze toekomst er over enkele jaren uitzien?

Krijgsmachten zullen hun structuur, doctrine en aanschafbeleid aanpassen op basis van de strijd in Oekraïne

Een brede én diepgravende insteek voor deze essaybundel. Het bedachtzame antwoord verschaffen Sweijs en Michaels in wezen al in hun inleiding: “The short answer, unsatisfying as it may be, is that we will probably get some aspects right and some aspects wrong. But in one key respect, it may not matter very much anyway. Such is the unceasing demand for answers that even ones we are highly sceptical of are still deemed useful for the here and now. In any case, we need to start somewhere.”1 Vooral de laatste opmerking – die in feite raakt aan het nut (of onnut) van strategische en veiligheidsstudies – knalt niet echt van de pagina’s als een teken van methodologische zelfverzekerdheid. Maar wel als een teken van sobere realiteitszin, en dat siert.

Verderop in hun inleiding stellen Sweijs en Michaels – langs dezelfde afbakenende lijnen – dat de meeste toekomstige oorlogen qua omvang, internationale vertakkingen, duur, wapens en andere aspecten weinig overeenkomsten zullen vertonen met de oorlog in Oekraïne. Krijgsmachten zullen hun structuur, doctrine en aanschafbeleid aanpassen op basis van de strijd in Oekraïne. Maar, zo beklemtonen beide redacteuren, “this Ukraine-inspired change should not be over-hyped”.2

De toekomst van oorlog is… oorlog
Gezonde nuchterheid en bescheidenheid zijn doorgaans sympathieke raadgevers. Soms bekroop me echter toch ook het gevoel dat juist deze realiteitszin nogal botst met de – wel degelijk óók nadrukkelijk uitgesproken – hogere ambities van de essaybundel. Herhaaldelijk bevestigen beide redacteuren en diverse auteurs dat “the future of war is plural”. Dit adagium is deels geïnspireerd door het baanbrekende artikel van Frank Hoffman in Joint Force Quarterly uit 2018.3 Met enige regelmaat houden auteurs ons voor dat de oorlog in Oekraïne maar in beperkte mate een model voor toekomstige oorlogvoering is, of kan zijn.

Deze door de essaybundel meanderende gedachtegang genereert hier en daar conclusies met een ietwat – mag ik het zo ondeugend benoemen – open-deurachtig karakter: “[B]ut it is clear that war in some form will remain a part of our future.”4 Of Collin Meisels (HCSS) observatie dat “we could not have predicted the onset of Russia’s full-scale invasion of Ukraine with 100 per cent certainty”.5

De belangrijkste cyberlessen zijn blijkbaar niet zozeer in Oekraïne te vinden, maar in Silicon Valley

Waar het gaat om de lessen van de oorlog in Oekraïne is het voorzichtigheid troef in de bundel. In zijn lezenswaardige bijdrage over oorlog en kunstmatige intelligentie stelt Kenneth Payne (King’s College London) “that there is some AI [artificial intelligence] involved” in de Oekraïne-oorlog. Dat klopt. Volgens Payne is het echter nog te vroeg om daar verdergaande conclusies uit te trekken.6

Als kunstmatige intelligentie daadwerkelijk een beslissende rol in de oorlogvoering gaat spelen, kunnen we onze blik volgens Payne beter richten op een ander strijdtoneel: de arena waarin civiele big tech-giganten elkaar digitaal naar het bedrijfseconomische leven staan met geavanceerde systemen zoals OpenAI’s GPT-4 en Google’s Bard. De belangrijkste cyberlessen zijn blijkbaar niet zozeer in Oekraïne te vinden, maar in Silicon Valley. De manier waarop techreuzen als Microsoft, Google, Maxar en Elon Musk Oekraïne steunen, zou wel eens een voorbode kunnen zijn van de doorslaggevende rol van machtige niet-statelijke actoren in toekomstige oorlogen.

Constanten en doemdenkers
De essays in deze bundel zijn mijns inziens op hun sterkst wanneer ze daadwerkelijk wijzen op constanten en ingaan op de concrete oorlogvoering in Oekraïne. Audrey Cronin (Carnegie Mellon University) legt bijvoorbeeld boeiend uit hoe de Oekraïne-oorlog bevestigt dat de meeste technologische innovaties tegenwoordig van buiten defensiekringen komen.

En op zijn beurt legt Thomas Hammes (Institute for National Strategic Studies) helder uit hoe de Oekraïne-oorlog aantoont dat het (tactisch) defensief meer dan ooit de overhand heeft. Westerse legers zouden er volgens Hammes goed aan doen méér te investeren in slimme, kleinere en goedkopere systemen als drones, mijnen en geïmproviseerde explosieven, in plaats van hun kaarten vooral te zetten op “a few but exquisite weapons systems (e.g. manned fighters and major warships)”.7 Of de lezer het nu met Hammes eens is of niet, hij daagt concreet genoeg uit om het essay nog eens door de mond te laten rollen.

Enigszins ontdaan blijft de lezer achter na deze apocalyptische gedachtegang

In sommige essays komt Oekraïne slechts terloops of niet aan de orde. Een van de essays wekte hier mijn bijzondere aandacht. In het stuk van David Betz (King’s College) dient de oorlog in Oekraïne als katalysator voor een zo mogelijk nóg dystopischer wereldbeeld dan de Oekraïne-oorlog zelf al oproept.

Volgens Betz zal de wapenhulp aan Oekraïne westerse legers alleen maar verder leegzuigen, om ze vervolgens uitgeput en gedemoraliseerd achter te laten. Een groot deel van de wapens zal, zo houdt Betz ons voor, via de poreuze Oekraïense grenzen op de Europese zwarte markt belanden. Daar zal het wapentuig dienen als brandstof voor de onvermijdelijke – en deels al begonnen – vernietiging van steden (‘urbicide’), inclusief het schrikbeeld van “militias stabbing, shooting and bombing each other in the burning rubble of Western civilization”.8

Sweijs en Michaels karakteriseren Betz’ doemsdagscenario als “provocative and disconcerting”.9 Dat lijkt me nogal een understatement, dat ik graag nader toegelicht had gezien. Al was het maar om de nachtrust beter te kunnen vatten.

En om nog even op het hogesnelheidstraject van dystopische scenario’s verder te denderen; wat te denken van de afsluitende zin van het stuk van Jeni Mitchell (King’s College)? Zij bespreekt welke apocalyptische ‘denkbeeldigheden’ de Oekraïne-oorlog opwekt. Oftewel, in welke mate de meedogenloze strijd in Oekraïne ons doemsdagsbeelden bezorgt.

Deze insteek houdt uiteraard verband met Poetins bijna permanente dreiging met kernwapens. Mitchell sluit haar stuk als volgt af: “The uncertain trajectory of the war suggests caution in analysing these dynamics [als gezegd, een voor deze bundel kenmerkend voorbehoud, CK], but the catastrophic devastation inherent in this war’s worst-case scenarios demands that we take seriously the possibility of the world coming to an end.”10 Enigszins ontdaan blijft de lezer achter na deze apocalyptische gedachtegang.

Dan toch maar Von Clausewitz…
Antoine Bousquet (Swedish Defence University) sluit de reeks van zestien essays af. Hij betoogt dat het zinloos is te zoeken naar een onveranderlijke ‘natuur’ (het ‘wezen’) van oorlog, aangezien oorlog zichzelf voortdurend opnieuw uitvindt. Het is een proces van “war as becoming”. Interessant, maar zo aan het einde van de bundel lijkt dit stuk – letterlijk – niet helemaal op zijn plaats, was mijn eerste reactie. Juist het brede en abstraherende karakter van Bousquets beschouwing zou een goed haakje zijn geweest voor daaropvolgende essays. 

Alle oorlogen zijn in essentie overgangsoorlogen

Als een “card-carrying Clausewitzian” (zoals Bousquet het verwoordt)11 laat ik me graag uitdagen door Bousquets stelling dat er niet zoiets bestaat als een onveranderlijke natuur van de oorlog. Ik sluit me op dit punt met verve aan bij iemand die het uit ervaring kan weten: de Amerikaanse Chairman of the Joint Chiefs of Staff, generaal Mark Milley. Medio 2022 herinnerde hij er ons in een toespraak op West Point nog eens aan dat ook in Oekraïne het wezen van de oorlog niet verandert: “The nature of war is not going to change, it’s immutable. It’s still a political act, a decision by humans composed of political will, the opponent and the use of violence […] War will still be characterized by chance and fog and friction.”12 Oorlog is en blijft een mysterie. Al oppert Kenneth Payne in zijn bijdrage dat kunstmatige intelligentie het wezen van oorlog mogelijk wél zal veranderen, omdat AI menselijke basisfactoren als intuïtie en emotie zal helpen elimineren.

Soms krijgen oorlogen het predicaat ‘revolutionair.’ En soms lijken oorlogen dan weer best veel op hun voorgangers. Hoe dan ook, alle oorlogen zijn in essentie overgangsoorlogen. Hoe verrassend ‘archaïsch’ zijn de loopgraven aan het Oekraïense front, de wilskracht van een volk, het nationalistische gebral? En hoe verrassend innovatief is de Oekraïense overheidsapp Dija, waarop burgers foto’s, video’s en locatiegegevens van Russische militairen digitaal kunnen doorgeven aan de Oekraïense veiligheidsdiensten? Of zoals Coker opmerkt in zijn nawoord: militaire analisten beweren vaak dat een nieuw tijdperk van oorlogvoering direct om de hoek ligt. Maar dat nieuwe tijdperk is er feitelijk al. “The point is that war is a shape-shifting phenomenon; ‘new’ wars arise as swiftly as the old disappear.”13

Deze bundel weerspiegelt precies dit dilemma, en dat is eigenlijk niet eens zo’n probleem. Enerzijds erkennen de redacteuren dat we ons niet te veel moeten voorstellen bij de voorspellende waarde van elke wetenschapstak die oorlog wil doorgronden. Maar tegelijk is juist deze wetenschap in de hectische praktijk relevanter dan ooit: we hebben niets anders, erkent ook menig auteur in deze bundel. Politici en generaals willen al helemaal niet de ultieme zonde begaan dat ze de laatste oorlog nog een keertje overdoen.

Zo is de bundel ook een soort ongedurige reality check. Wat zegt de oorlog in Oekraïne ons eigenlijk over de manier waarop de Verenigde Staten en China elkaar onverhoopt te lijf zullen gaan in de toekomst? Zo’n oorlog zal weinig loopgraven of in elkaar geknutselde drones kennen. Een Amerikaans-Chinese oorlog zal over grote afstanden gevoerd worden, hoogst digitaal zijn en – méér dan in Oekraïne – alle dimensies (land, zee, lucht, tijd en cyber) omvatten.

In de inleiding benoemen beide redacteuren gelukkig ook nog een insteek die me toepasselijker en realistischer toeschijnt: “Given these difficulties, perhaps the most effective method of providing a well-rounded perspective on the future of war is to bring together multiple insights on multiple aspects of the subject to inform our thinking.”14 De ambitie dus om in elk geval aan te zetten tot nadenken over de toekomst van oorlog via een caleidoscoop aan denkbeelden. Prima. Qua ambitie niet meer en niet minder. Juist daar ligt wat mij betreft de waarde van deze bundel.

• 1Tim Sweijs en Jeffrey H. Michaels (red.), Beyond Ukraine: Debating the Future of War, London: Hurst Publishers, April 2024, p. 9.
• 2Sweijs en Michaels (red.), Beyond Ukraine, p. 11.
• 3Frank Hoffman, ‘The Future is Plural, Multiple Futures for Tomorrow’s Joint Force’, Joint Force Quarterly 88, nr. 1 (2018): 4-13.
• 4Sweijs en Michaels (red.), Beyond Ukraine, p. 123.
• 5Sweijs en Michaels (red.), Beyond Ukraine, p. 303.
• 6Sweijs en Michaels (red.), Beyond Ukraine, p. 224.
• 7Sweijs en Michaels (red.), Beyond Ukraine, p. 221.
• 8Sweijs en Michaels (red.), Beyond Ukraine, p. 148.
• 9Sweijs en Michaels (red.), Beyond Ukraine, p. 15.
• 10Sweijs en Michaels (red.), Beyond Ukraine, p. 327.
• 11Sweijs en Michaels (red.), Beyond Ukraine, p. 339.
• 12Zie speech.
• 13Sweijs en Michaels (red.), Beyond Ukraine, p. 350.
• 14Sweijs en Michaels (red.), Beyond Ukraine, p. 10.