Charles Michel als opvolger van Tusk: voorzichtig balanceren

Na de Belg Herman van Rompuy (2009-2014) en de Pool Donald Tusk (2014-2019) wordt opnieuw een Belgische premier, Charles Michel, de vaste voorzitter van de Europese Raad. Alsof ‘Old Europe’ een machtsgreep deed in de Europese beleidstentakels werd een politieke deal gesloten tussen de Franse president Macron en de Duitse kanselier Merkel, met een verdienstelijke bijrol voor de Nederlandse minister-president Rutte. Wie is Charles Michel, en vooral, wat kunnen we verwachten van zijn voorzitterschap van de Europese Raad?

De Waalse liberaal Charles Michel (Mouvement Reformateur – MR) is gepokt en gemazeld in de politiek. Zijn vader Louis Michel was ooit de sterke man achter de regering van Guy Verhofstadt vanaf het einde van de jaren negentig van de vorige eeuw, en ook latere Europese Commissaris voor Ontwikkelingssamenwerking (2004-2009).

Charles startte in de nationale Belgische politiek als 23 jarige voor het kiesdistrict Nijvel / Nivelles. Eén jaar later moest hij reeds vervangen worden in het federaal Belgisch parlement. Hij werd benoemd tot Waals minister, waarbij hij onder andere het ambtenarenapparaat moderniseerde en de provincies en intercommunales hervormde.

Zijn eerste contact met internationale vraagstukken kwam er als federaal Belgisch minister van ontwikkelingssamenwerking vanaf december 2007 tot februari 2011. Net als zijn vader ontpopte hij zich in dossiers als Afrika. De beperkte budgettaire middelen werden meer gefocust en er werd ingezet op lokale projecten. Vanaf oktober 2014 werd hij voorgedragen als premier van de zogenaamde ‘Zweedse coalitie’ van de Vlaams nationalisten N-VA, de liberale partijen Open VLD en de Waalse MR, en de Vlaamse christen-democraten CD&V.

Michel groeide in zijn rol, maar bleef toch vooral als premier een primus inter pares zonder al teveel macht

De regering stelde zichzelf voor als de grote hervormer van het land. Vooral in het budgettaire zou eindelijk eens orde op zaken gesteld worden, wat uiteindelijk mislukte. Tegelijkertijd ontstond een veiligheidsdiscours waarbij vooral de terroristische aanslagen in Brussel van 22 maart 2016 een catharsis vormden voor de natie en ook voor Michel als premier.

Hij groeide in zijn rol, maar bleef toch vooral als premier een primus inter pares zonder al teveel macht. De Zweedse coalitie ontaardde geleidelijk aan in een kibbelkabinet, omdat er te lang gewacht werd om in dossiers beslissingen te nemen en Michels positie aan een zijden draadje hing.

De Vlaams-nationalistische partijleider Bart De Wever leek soms de echte schaduwpremier die vanuit het Antwerpse stadhuis de politieke agenda trachtte te zetten en het niet kon laten om via de media aan te geven wat Michel moest doen. In de beeldvorming leek de premier daardoor besluiteloos.

Toen de N-VA besloot om de exit te nemen over de internationale verklaring (het was geen verdrag) omtrent migratie (Global Compact on Migration), nota bene een dossier waar haar kabinetsleden maanden aan hadden meegewerkt in binnen de beslotenheid van de federale regering, kwam het moment van de ultieme confrontatie. Michel, wiens imago al zo uitgehold was, leek niet anders te kunnen dan een symbolische politieke lijn te trekken.

Een uitgedunde regering Michel II kon niets anders doen dan op de winkel te letten tot de verkiezingen georganiseerd werden

Hij verklaarde zich op 10 december 2018 op de top in Marrakesh als de voorvechter van een veilige en georganiseerde migratie rekening houdende met de soevereiniteit van staten, en “aan de juiste zijde van de geschiedenis te willen staan.” Hij wierp zich in zijn opmerkelijke speech op als “verdediger van het multilateralisme, Europees en internationaal.”1

Veel kaderde toen al in een pre-electorale context, waarin de N-VA de federale regering verliet (naar eigen zeggen werden ze door de andere partijen “buiten gezet”). Een uitgedunde regering Michel II bestaande uit de overblijvende partijen kon niets anders doen dan op de winkel te letten tot de verkiezingen georganiseerd werden. Ironisch genoeg waren het wellicht net deze verklaringen die de anders minder opvallende Charles Michel voor de internationale spotlights plaatsten.

Zijn rol in de federale politiek leek na al die jaren echter uitgespeeld als gevolg van een toegenomen sfeer van politieke polarisatie (Vlaanderen stemde in mei 2019 vaker ‘uiterst rechts’ terwijl Wallonië eerder ‘(uiterst) links’ stemde, en Brussel dan weer groen). De Europese kans die zich plots na de federale verkiezingen voor Michel aanbood, was dus een welkome exit met eer.

Michel anders dan zijn voorgangers?
Charles Michel zal in de voetsporen treden van enkele illustere voorgangers. Er blijken immers verschillende manieren te bestaan om de baan van vaste voorzitter van de Europese Raad in te vullen. De Belg Herman van Rompuy (2009-2014) stond als zoon van een economieprofessor en voormalige leider van de Vlaamse christendemocratie bekend om zijn ‘rustige vastheid’, waarbij hij tijdens de economische crisis vertrouwen, zekerheid en perspectief wilde bieden.

Dat vertrouwen stond ook centraal in zijn manier van onderhandelen, waarbij hij bijzonder veel aandacht besteedde aan de Frans-Duitse as als motor van het Europese integratieproces. Achter de schermen werd gemasseerd en naar compromissen gezocht, de kunst van het haalbare stond daarin centraal. Dat leverde soms wel wat kritiek op tijdens de Eurocrisis; critici noemden het eerder ‘kicking the can down the road’.

Tusk moest groeien in zijn rol, maar kon een goede tandem ontwikkelen met de flamboyante Europese Commissievoorzitter Jean-Claude Juncker

De Pool Donald Tusk (2014-2019) kwam uit een andere achtergrond; deze van de verzetsbeweging Solidarność van Lech Wałęsa in de Poolse havenstad Gdansk. Zijn grootouders moesten de Nazikampen zien te overleven en werden nadien door de Russen bevrijd. Als geen ander had Tusk een gevoeligheid ontwikkeld voor de complexe geopolitieke vraagstukken die het Europese continent nog steeds doorsnijden.

Hij moest erg groeien in zijn rol, maar kon een goede tandem ontwikkelen met de flamboyante Europese Commissievoorzitter Jean-Claude Juncker. Tusk was af en toe wat minder diplomatiek, zoals tijdens de Brexit onderhandelingen toen hij zich afvroeg hoe die “bijzondere plek in de hel eruit ziet voor diegenen die Brexit promootten zonder een duidelijk plan hoe deze op een veilige wijze uit te voeren.”2

Tusk benadrukte de vrije markt. Deze had dankzij liberaliseringen in Polen tot groei geleid. De oude industriële economieën van West-Europa waren echter steeds minder concurrentieel, wat leidde tot een cocktail van economische stagnatie en toenemende vragen rond de sociale plaats van zij die werkzaam waren in deze sectoren. Het lijkt erop dat Tusk nooit in staat is geweest om dat vraagstuk echt politiek te problematiseren.

Europees voorzitterschap start in onduidelijkheid
Wat zullen de komende jaren brengen? De wandelgangen leren dat Michel eind september nog steeds geen Europese kabinetschef benoemde, laat staan een team rond zich heen. Er wordt gewacht, gewikt en gewogen. Sommigen vragen zich stilaan af waarom.

De wijze waarop de benoeming van Michel tot stand kwam voedt de speculatie dat Frankrijk, Duitsland, en misschien zelfs Nederland invloed zullen willen uitoefenen. Of die vrees gegrond is moet nog blijken, maar de nakende start kondigt zich vol onduidelijkheden aan. Tegelijkertijd is er nog altijd geen federale Belgische regering aan de verre horizon te bekennen en vertrekt ook Michels politieke rivaal en partijgenoot Didier Reynders naar de Europese Commissie op de post van justitie.

De vraag stelt zich of het huidige Europa niet meer nodig heeft dan besluitvorming louter gebaseerd op de kunst van het verzoenen

Balanceren tussen gevestigde belangen lijkt het centrale leidmotiv waarrond Michel ook nu zal functioneren. De vraag stelt zich echter of het huidige Europa niet meer nodig heeft dan besluitvorming die louter gebaseerd zou zijn op de kunst van het verzoenen van gevestigde belangen.

De Europese Raad werd ooit door de Franse president Valéry Giscard d’Estaing in het leven geroepen, en later geïnstitutionaliseerd als een entiteit die richting en ziel moest brengen aan het Europese integratieproces en de doelstellingen van veiligheid, stabiliteit en economische welvaart. Deze liggen vandaag zowel intern als extern onder vuur.

Intern zijn er zeer fundamentele crisissen rond de Euro, de nakende recessie, het gebrek aan sociaal beleid, de negatieve gevolgen van het neoliberalisme en het besparingsbeleid van de afgelopen beleidsperiode, de economische kloof tussen Noord en Zuid, de waardenkloof en gebrekkige solidariteit tussen Oost en West, enzovoort.

Extern beleven we geo-economische en geopolitieke schokken door Trump, Brexit, de handelsoorlog VS-China, de migratiecrisis, terrorisme en structurele instabiliteit langsheen de buitengrenzen, een conflictueuze relatie tussen de VS en China, alsook de bedreiging dat we op technologisch vlak achterop zouden raken terwijl het Europese demografische aandeel in de wereld verder krimpt.

Af en toe liet Michel in het verleden toch wel eens een nieuwe geopolitieke wind waaien tijdens zijn laatste jaren als Belgische premier. Hij lijkt voorstander van wat we een zeer voorzichtige “Europese balanspolitiek” zouden kunnen noemen, al is dit nooit echt duidelijk uitgekristalliseerd.

Als premier pleitte hij naar analogie met de Belgische “Harmelpolitiek” (1967-1968, genoemd naar de toenmalige minister van Buitenlandse Zaken Pierre Harmel) voor een diplomatieke poging om “scenario’s tot de-escalatie” met Rusland te onderzoeken. In het Brexitdossier verdedigde de MR dan weer de harde lijn, in tegenstelling tot de toenmalige Vlaamse regering.

Michel zette in op een harde strijd tegen het terrorisme versus solidariteit in migratie tussen de Europese landen. De Belgische economische besparingspolitiek was echter gedoemd om te mislukken en voedde mee een populistische onderstroom die te lang politiek genegeerd werd. In het dossier van de Catalaanse afscheidingsbeweging pleitte Michel dan weer voor meer gestructureerd politiek overleg tussen Madrid en Barcelona, waarop het officiële Spanje woedend reageerde.

Veel zal ervan afhangen hoeveel bandbreedte de nationale hoofdsteden aan de nieuwe voorzitter van de Europese Raad zullen geven

Het beeld is wazig, er valt niet altijd een duidelijke lijn in te herkennen. Toch zaten er een aantal vernieuwende elementen in Michels buitenlandspolitieke stellingnames, hoewel altijd voorzichtig gebalanceerd.

Veel zal ervan afhangen hoeveel bandbreedte de nationale hoofdsteden aan de nieuwe vaste voorzitter van de Europese Raad zullen geven. Daar zijn ook grote personeelswissels in aankomst. Of deze voorzitter naast zijn functie als onderhandelingsmediator en symbolische externe vertegenwoordiger van de Europese Unie ook een stuk bezieling bij de burgers kan overbrengen, valt ook nog af te wachten. De vraagstukken zijn meer fundamenteel.

Is deze Unie in staat om haar burgers veiligheidspolitiek, economisch en sociaal bescherming te bieden in een wereld die een fundamentele geopolitieke transitie ondergaat en zware druk zal ondervinden van andere externe spelers? Michels eerste vuurdoop wordt daarbij wellicht de Brexit. Het is afwachten hoe de tandem Michel-Von der Leyen daarmee zal omgaan.

• 1Zie: ‘Premier Michel keurt Marrakech-pact goed: “Mijn land zal aan de juiste kant van de geschiedenis staan”’, in De Morgen.
• 2Zie: ‘Donald Tusk: Special place in hell for Brexiteers without a plan’ van BBC News.