De erfenis van Joko Widodo: Indonesië eist zijn plaats op

In oktober 2024 treedt de razend populaire president van Indonesië, Joko Widodo, af. Prabowo Subianto wordt zijn opvolger, zo heeft de definitieve verkiezingsuitslag eind maart bevestigd. Oud-correspondent Michel Maas analyseert de nalatenschap van Widodo, en in hoeverre deze zal voortleven onder zijn opvolger.

Indonesië staat er goed voor. De economie groeit met ongeveer 5 procent per jaar, het is lid van de G20 en heeft het potentieel in de top tien van de grootste economieën ter wereld te komen. Het land blaakt van zelfvertrouwen naar buiten toe.

Na twee ambtstermijnen moet de razend populaire president van Indonesië, Joko Widodo (ook wel ‘Jokowi’ genoemd), eind 2024 aftreden. In februari koos het volk Prabowo Subianto als zijn opvolger. Deze voormalige generaal, die de twee voorgaande verkiezingen nog knarsetandend van Jokowi verloor, werd in 2019 onverwacht benoemd tot minister van Defensie en opgenomen in Jokowi's brede coalitie. Dit bleek een meesterzet te zijn waarmee Widodo voorkwam dat Prabowo met kracht in de oppositie zou gaan.

Dankzij zijn zoon Gibran kan Joko Widodo indirect zijn stempel blijven drukken op de leiding van het land

En nu, vijf jaar later, herkent Jokowi in de oud-generaal een geestverwant: hij heeft Prabowo uitverkoren als zijn opvolger. Dankzij de populariteit van Widodo heeft Prabowo de presidentsverkiezingen met bijna 60 procent van de stemmen in één ronde gewonnen – het zogeheten ‘Jokowi-effect’.

Prabowo kreeg de steun van Jokowi vooral omdat hij heeft toegezegd het beleid van de president voort te zetten. Bovendien heeft hij Jokowi’s oudste zoon, Gibran Rakabuming Raka, als vicepresident geaccepteerd. Dankzij Gibran kan zijn vader indirect zijn stempel blijven drukken op de leiding van het land.

Wat was het beleid van Jokowi, en gaat Prabowo dat inderdaad voortzetten? Hoe beïnvloeden de recente verkiezingen de staat van de Indonesische democratie? En wat betekenen deze ontwikkelingen voor de relatie van het land met Europa?

De nalatenschap van Jokowi
Toen Joko Widodo in 2015 net een jaar president was, maakte hij al furore met zijn blusukan: zijn wandelingen door de buurt en zijn praatjes met gewone mensen over de prijs van cabe (pepers) en rijst.1 Hij hield van hardrock en liet zich fietsend interviewen door journalisten, die bijna zonder uitzondering dol op hem waren. Jokowi, zoals iedereen hem noemde, was benaderbaar; zelfs aanraakbaar. Selfies met de president hangen in de eenvoudigste huizen, door heel Indonesië.

De president was een man van het volk, een nationalist en een Javaan – met alle karaktertrekken die daarbij hoorden. Hij was echter ook nog iets anders, iets wat de meeste mensen toen nog niet in hem zagen: Joko Widodo bleek ook deels te zijn als Soeharto, de autocraat die Indonesië 32 jaar als een dictator regeerde. Jokowi was minder democratisch gezind dan iedereen eerst dacht.

In de aanloop naar de presidentsverkiezingen van februari 2024 heeft Jokowi zich dan ook laten kennen als een man die bereid is de grondwet naar zijn hand te zetten. In de Indonesische grondwet is vastgelegd dat een president maximaal twee termijnen van vijf jaar mag dienen. Desondanks streefde Jokowi naar een derde termijn, of op zijn minst een verlenging, omdat hij vond dat zijn werk nog niet voltooid was. Er werden serieuze pogingen gedaan om de grondwet voor hem te wijzigen, maar deze mislukten door politieke tegenstand.

Sindsdien probeert de uittredende president zijn invloed op andere manieren te behouden, bijvoorbeeld door het vestigen van een politieke dynastie. Zijn zoon Gibran is hierbij de belangrijkste troef: hij wordt nu vicepresident en wie weet wat daarna nog zal volgen.

Daarnaast is Jokowi's jongste zoon, Kaesang Pangarep, onlangs voorzitter geworden van de nieuwe Partai Solidaritas Indonesia (PSI). Die partij heeft de kiesdrempel niet gehaald in de recente verkiezingen, maar kan op de langere termijn eveneens een rol gaan spelen. Jokowi's schoonzoon Bobby Nasution is tot slot burgemeester van de stad Medan, en heeft zijn ogen duidelijk gericht op een gouverneurschap.

Jokowi heeft tot het laatst ontkend dat hij een politieke dynastie wilde vestigen – bijna een traditie onder presidenten in Indonesië. Dat die dynastie er toch is gekomen, nemen veel mensen hem kwalijk.

Verval van de Indonesische democratie?
De meeste kritiek oogstte Jokowi echter met de manier waarop hij Gibran naar voren schoof als running mate van Prabowo. Daarbij gedroeg hij zich een volwaardige autocraat. Gibran is 36 jaar oud en volgens de wet te jong voor het ambt van vicepresident; volgens de grondwet moet men minstens 40 jaar oud zijn. Het Constitutioneel Hof moest worden ingeschakeld om een uitzondering te maken voor Gibran, die drie jaar burgemeesterschap van Surakarta als bestuurlijke ervaring heeft. Het hof stemde met 5-4 in het voordeel van de president en zijn zoon.

De stem van de voorzitter van het hof, Anwar Usman, gaf daarbij de doorslag. Ook Anwar is familie van Jokowi: hij is sinds 2022 getrouwd met Jokowi's jongere zus, Idayati. Anwar werd na de uitspraak van het hof “op ethische gronden” uit zijn functie gezet, maar het omstreden besluit over Gibran werd niet teruggedraaid.2

Het gaat te goed met het land om de president iets te verwijten

De twee verliezende presidentskandidaten, Anies Baswedan en Ganjar Pranowo, vechten momenteel de uitslag van de laatste verkiezingen aan bij het Constitutionele Hof.3 Anies – die 25 procent van de stemmen behaalde – eist dat de verkiezingen ongeldig worden verklaard en dat ze worden overgedaan met een oudere running mate voor Prabowo.4

Andere wetten die tijdens Jokowi’s bewind werden ingevoerd beknotten volgens critici de vrijheid van meningsuiting en de rechten van minderheden.5 Zowel in Indonesië zelf als internationaal worden hier zorgen over geuit. Tijdens de verkiezingsperiode ondertekenden academici en universiteiten petities waarin ze de president waarschuwen voor het verval van de Indonesische democratie.6

Ook buitenlandse waarnemers kijken met toenemende zorg naar de Indonesische democratie. De Amerikaanse denktank Brookings Institution schrijft in een commentaar dat een nadere beschouwing van de presidentiële politiek “ernstige bezorgdheid” wekt voor “de grondwettelijke orde, de rechtsstaat en de kwaliteit van de pas 25 jaar oude democratie” in Indonesië.7

Indonesië Eerst
Het Indonesische volk rekent Jokowi er echter niet op af. Het gaat te goed met het land om de president iets te verwijten: de mensen hebben te eten, de economie groeit met zo'n 5 procent per jaar en Indonesië praat internationaal – in de G20 en de VN-Veiligheidsraad – mee met de grote machten van de wereld.

Na tien jaar presidentschap ligt Jokowi's populariteit nog altijd ruim boven de 70 procent. Hij zou met gemak een derde termijn hebben gewonnen, en draagt de macht alleen maar over omdat het moet.8

Hij wil de geschiedenis ingaan als 'president van de infrastructuur'

Het beleid dat Jokowi zo populair heeft gemaakt is kort te omschrijven als 'Indonesië Eerst'. In alles wat hij doet, manifesteert Jokowi zich als een zelfbewuste nationalist.

Bovendien wil hij de geschiedenis ingaan als 'president van de infrastructuur'. Geen week gaat voorbij of de president prijkt met een plastic helm op zijn hoofd op voorpagina's van kranten, op televisie en op nieuwssites: hij inspecteert, opent en transformeert het land. Volgens Price Waterhouse Coopers heeft Widodo 1700 kilometer tolweg laten aanleggen, meer dan acht keer zoveel als zijn voorganger Susilo Bambang Yudhoyono, en twee keer zoveel als alle presidenten sinds Soeharto samen. Tot 2022 bouwde Jokowi bovendien 18 havens en 21 luchthavens.9

Het kroonjuweel van deze bouwprojecten moet de nieuwe hoofdstad in Kalimantan worden. Een wankele onderneming, aangezien er nog steeds geen investeerders zijn die hun geld in dit miljardenproject willen stoppen. Om deze reden bemoeide Jokowi zich persoonlijk zo nadrukkelijk met het vinden van een opvolger: het moest iemand zijn die de bouw wil voortzetten, desnoods met geld van de overheid. Prabowo was als enige bereid dit te doen.

Alleen staatsbedrijven mogen Jokowi's infrastructurele werken uitvoeren. Helaas voor hen blijken de projecten soms niet rendabel. Bouwreus Waskita Karya balanceerde eind vorig jaar op de rand van een faillissement door budgetoverschrijdingen en achterstallige betalingen.10  De andere nationale bouwgigant, Wijaya Karya (Wika), heeft geprobeerd drie nieuwe tolwegen te verkopen omdat niemand ze gebruikt en ze alleen maar verliezen opleveren. Het eerder zo winstgevende bedrijf is royaal in de rode cijfers terechtgekomen: in het derde kwartaal van 2023 draaide het een verlies van ongeveer 350 miljoen euro.11

Wika is behalve bij tolwegen ook – samen met Chinese partners – betrokken geweest bij de aanleg van een ander prestigeproject van Jokowi: de hogesnelheidslijn tussen Jakarta en Bandung. Dat inmiddels voltooide project is duurder uitgevallen dan verwacht, waardoor er nog een onbetaalde rekening ligt van 4,6 biljoen rupiah, zo'n 270 miljoen euro.12

Net als met de vliegvelden en tolwegen doet het er voor de president niet toe dat er verliezen worden geleden met de hypermoderne treinverbinding. De hogesnelheidslijn ligt er en racet in drie kwartier van Jakarta naar Bandung; Indonesië heeft daarmee bewezen waartoe het in staat is. Jokowi geeft de Indonesiërs elke week iets nieuws om trots op te zijn. Dat is het belangrijkste kenmerk van het beleid van Joko Widodo.

Spanningen met de EU
In dit beleid is geen plaats voor een vermanende vinger van buitenlandse mogendheden, en al helemaal niet van de Europese Unie of Nederland. Widodo heeft meer dan eens gezegd dat hij verwacht dat Europa Indonesië “als een gelijke” zal moeten behandelen om zaken te kunnen doen met het land. Het ontbreekt het Westen aan respect, stelt hij.13

Widodo voelt zich onheus bejegend door de EU. Zijn opvolger Prabowo deelt deze mening

De palmoliekwestie tussen Indonesië en de EU is een goed voorbeeld van de gespannen verhoudingen. Lange tijd werd de oliepalm beschouwd als een wondergewas. De winsten groeiden en nieuwe plantages schoten uit de grond. Indonesië is inmiddels ’s werelds grootste palmolie-exporteur: in 2022 exporteerde het voor 26 miljard euro aan palmolie.14

Op het moment dat Indonesië de bloeiende palmoliehandel met Europa wilde uitbreiden, verschoof de aandacht van de EU echter van de voordelen van palmolie naar de nadelen. De aanleg van oliepalmplantages gaat vaak ten koste van bossen, wat palmolie volgens de EU vanuit milieuoogpunt bij voorbaat verdacht maakt (zelfs als je die gebruikt om er biodiesel van te maken). De Europese Unie legde stelde steeds strengere milieu-eisen op aan de productie van palmolie, waardoor het voor Indonesië bijna onmogelijk werd om de olie nog naar Europa te exporteren.15

Widodo voelt zich onheus bejegend door de EU. Zijn opvolger Prabowo deelt deze mening en verkondigde onomwonden: “We hebben Europa hier niet meer nodig.”16 Europa is inderdaad lang niet de grootste handelspartner van Indonesië, dat het meest exporteert naar India, China, Pakistan en de Verenigde Staten.

Indonesië voelt zich verraden en heeft een klacht ingediend bij de Wereldhandelsorganisatie tegen wat het beschouwt als “imperialistische” regelgeving van de EU. Antikoloniale sentimenten worden steeds vaker geuit in dit soort kwesties. De redenering is simpel: het Westen (lees in dit geval: Nederland) heeft Indonesië leeggeplunderd en honderden jaren lang Indonesische bossen omgehakt voor zijn koffie-, thee- en suikerplantages, maar nu Indonesië hetzelfde wil doen mag het ineens niet meer. In deze redenering raakt de EU met haar beleid aan de nationale soevereiniteit en waardigheid van Indonesië, en dat is ongeveer het ergste wat je een voormalige kolonie kunt aandoen.

Indonesië is nog altijd in gesprek met de EU, maar de toon is gezet. De onderhandelingen vlotten niet meer zo, erkent de Indonesische minister van Economische Zaken, Airlangga Hartarto: “Wij praten over het faciliteren van handel (...) maar tegelijkertijd bouwen zij muren. Dat is niet eerlijk.”17

Vereist pragmatisme
De aanstaande president van Indonesië, Prabowo Subianto, was niet alleen een generaal onder oud-president Soeharto, maar ook zijn schoonzoon. Prabowo werd beschouwd als een vertegenwoordiger van het dictatoriale regime van Soeharto, bekend als de 'Nieuwe Orde'. Zo mocht hij de Verenigde Staten en Australië niet in vanwege mensenrechtenschendingen: hij werd uit het Indonesische leger gezet vanwege zijn betrokkenheid bij verdwijningen en de dood van student-activisten. Prabowo vindt de democratie maar “rommelig” en “een hoop gedoe”,18 en presenteert zichzelf graag als de sterke man die het land nodig heeft om vooruit te komen.

Een hoge toon past Europa niet meer

Jokowi's overwinningen in 2014 en 2019 werden beide keren met gejuich en opluchting ontvangen, vooral omdat de gevreesde Prabowo niet aan de macht kwam en de tijden van Soeharto leken te zijn verdwenen. In 2019 deed Jokowi echter iets wat menigeen verraste: hij sloot vrede met zijn tegenstander, en nam hem zelfs op in zijn kamerbrede kabinet – Prabowo werd minister van Defensie. Daarmee bezwoer Jokowi het gevaar dat Prabowo hem vanuit de oppositie zou blijven bestrijden en breidde hij zijn coalitie uit met Prabowo's Gerindra-partij, de derde partij van het land. Vijf jaar lang is er daardoor zo goed als geen oppositie geweest vanuit het parlement.

Prabowo's benoeming tot minister van Defensie was een voorbeeld van het typisch Javaanse pragmatisme van Jokowi, waarin alles opzijgeschoven wordt voor resultaten. Dit pragmatisme toonde de president ook toen hij Prabowo aanwees als zijn favoriete kandidaat voor het aankomende presidentschap. Prabowo is Jokowi's beste kans op voortzetting van zijn gekoesterde projecten. En Jokowi's zoon Gibran zal als vicepresident erop toezien dat Prabowo zijn beloften nakomt.19

Dankzij het 'Jokowi-effect' won Prabowo de presidentsverkiezingen overtuigend, maar in het parlement liggen de zaken anders. Daar hebben de partijen die Prabowo steunen minder dan 50 procent van de zetels. Hij zal dus net als Jokowi coalities moeten vormen, maar mogelijk krijgt hij te maken met een sterkere oppositie. Dat kan zijn positie minder stevig maken dan die van Jokowi.

Voor investeerders kunnen er na het aantreden van de nieuwe president in oktober daarentegen misschien nieuwe kansen ontstaan. Prabowo zegt dat hij een “investeerdersvriendelijk” klimaat wil creëren en belooft een economische groei van 8 procent per jaar.20

De periode na de machtsoverdracht kan dus ruimte scheppen voor zakendoen met een van de grootste economieën van Azië. Investeerders zullen daarbij echter meer dan in het verleden rekening moeten houden met de gevoeligheden van een land dat een nieuw gevoel van eigenwaarde heeft opgebouwd. Indonesië wil niet langer de les worden gelezen; het wil als een gelijke worden behandeld.

Vooral Europa moet zich veel nederiger opstellen dan het in het verleden heeft gedaan, concludeert ook een Indonesië-rapport van de Duitse Konrad Adenauer Stichting. Een hoge toon past Europa niet meer, “omdat noch Indonesië noch de rest van de regio zit te wachten op Europa – er staan genoeg andere handelspartners in de rij”.21

• 1Rizal Ramli, de onlangs overleden econoom en ex-minister, was nooit te beroerd mij zijn kijk op Indonesië te geven. Die kijk was niet zelden controversieel, maar dat lag niet aan hem, zei hij, het lag aan de zaken zelf die nu eenmaal waren zoals hij ze zag. Zijn eerlijkheid was een van de redenen waarom hij in 2015 met slaande ruzie uit het 'werkkabinet' van Joko Widodo was gestapt: hij was te kritisch en te rechtuit. We spraken in datzelfde jaar in Ramli's huis over Widodo, die toen net een jaar president was.
• 2Sri Pujianti, ‘Ethics Council Removes Anwar Usman from Chief Justice Position’, The Constitutional Court of the Republic of Indonesia, 7 november 2023.
• 3Stanley Widianto & Ananda Teresia, ‘Indonesia’s losing candidates urge court to disqualify president-elect’, Reuters, 27 maart 2024.
• 4Dio Suhenda & Nur Janti, ‘Failed Election candidates place hopes in court proceedings’, The Jakarta Post, 22 maart 2024.
• 5Bekend is de nieuwe wet die seks buiten het huwelijk strafbaar stelt, en daarmee elke lhbtqia+-verbintenis verbiedt.
• 6Nina Loasana, ‘Indonesia’s academics call for electoral integrity’, Asia News Network, 5 februari 2024; Raihan Hatta, ‘Indonesia’s democracy is dilapidated, many universities are “cheating” the authorities’, Modern Diplomacy, 10 februari 2024.
• 7Thomas Pepinsky, ‘Indonesia’s election reveals its democratic challenges’, Brookings, 12 januari 2024.
• 8Nabiel Gibran El Rizani & Yustinus Paat, ‘Jokowi's Strong Approval Rating Shapes Voter Preferences for Prabowo’, Jakarta Globe, 11 januari 2024; Kate Lamb, ‘'Jokowi effect': How Indonesia's outgoing leader shaped election to succeed him’, Reuters, 12 februari 2024.
• 9Amrozi Amenan, Tri Murti, Totok Subagyo,& Ester Nuky, ‘Jokowi Builds 1700 km Toll Roads, 2.1 Times the length of the Previous Era’, PWC, 29 september 2022.
• 10Tempo, ‘The Danger of the Waskita Case’, 4 december 2023.
• 11‘Wonky WIKA’, The Jakarta Post, 21 december 2023.
• 12Sebastian Strangio, ‘Indonesian Capital Plan Throws China-backed Rail Link Into Disarray’, The Diplomat, 9 februari 2022.
• 13‘End of EU’s dictation’, The Jakarta Post, 16 december 2022.
• 14OEC, ‘Palm oil in Indonesia’.
• 15Rilus Kinseng, Fredian Nasdian, Dyah Mardiyaningsih, Arya Dharmawan, Otto Hospes, Eusebius Pramudya, Eka Putri, Rizka Amalia, Bayu Yulian, and Faris Rahmadian. ‘Unraveling Disputes between Indonesia and the European Union on Indonesian Palm Oil: From Environmental Issues to National Dignity’,  Sustainability: Science, Practice and Policy, jrg, 19, nr. 1, 2023, blz. 1-13.
• 16Seb Starcevic, ‘Indonesia doesn’t need Europe anymore, presidential frontrunner says’, Politico, 14 november 2023.
• 17Gayatri Suroyo, Stefanno Sulaiman & Ananda Teresia, ‘Indonesia accuses EU of ‘regulatory imperialism’ with deforestation law’, Reuters, 8 juni 2023.
• 18‘”Democracy is tiring, messy”: Prabowo’, Asia News Network, 7 maart 2024.
• 19Lamb, ‘'Jokowi effect': How Indonesia's outgoing leader shaped election to succeed him’, Reuters, 12 februari 2024.
• 20A. Anantha Lakshmi, ‘Indonesia’s Prabowo Subianto vows to boost economic growth to 8% within five years’, Financial Times, 5 maart 2024.
• 21Denis Suarsana, ‘Why the EU should become more pragmatic towards Indonesia’, 9Dashline, 24 januari 2024.