De kleptocratische elite in het Rusland van Poetin
Boeken & Films Duurzaamheid & Economie

De kleptocratische elite in het Rusland van Poetin

02 Sep 2020 - 10:36
Photo: Skyline van Moskou. © Pixabay
Terug naar archief

Hoe ontstond het huidige Russische politiek-economisch systeem? En hoe worden financiële connecties door het Kremlin gebruikt voor buitenlandse politieke beïnvloeding? Recent verschenen er twee boeken die hier een licht op werpen. Zowel voor beleidsmakers als voor zakenlieden bieden deze publicaties een schat aan informatie die bijdraagt tot een beter begrip van hoe met Rusland en Russische economische partners om te gaan.

Cover Russia's Crony CapitilismAls eerste publiceerde de Zweedse ex-diplomaat en voormalig adviseur van de Russische regering Anders Aslund zijn nieuwe boek Russia’s Crony Capitalism: The Path from Market Economy to Kleptocracy. Hierin analyseert hij hoe Rusland met het aantreden van Vladimir Poetin als president in 2000 een fundamenteel andere weg insloeg. Aanvankelijk leek Rusland na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie op weg om met vallen en opstaan een kapitalistische markteconomie te worden en te integreren in mondiale financiële stelsels.

De verschuivende machtsverhoudingen binnen Rusland zouden er echter toe leiden dat een beperkte politiek-economische elite ontstond van oligarchen, siloviki (Russische politici afkomstig uit veiligheidsdiensten en andere machtsministeries) en connecties van Poetin uit zijn tijd als onderburgemeester van het toen zeer criminele Sint-Petersburg uit het begin van de jaren negentig van de 20e eeuw.

Controle over de export van grondstoffen en energiedragers – en daarmee gepaard gaande financiële stromen – kwam voorop te staan. De oorspronkelijke oligarchen uit de tijd van Boris Jeltsin (1991 tot 1999) hadden zich in toenemende mate te schikken naar de wensen van de president of zij riskeerden onteigening, ballingschap in het buitenland of gevangenschap.

Michail Chodorkovski is daarvan met zijn oliebedrijf Joekos het meest pregnante voorbeeld. Er volgde een gecontroleerde verkoop van delen van het bedrijf die via een schimmige constructie uiteindelijk in handen kwamen van het door Poetins naaste vriend (en ex-KGB-collega) Igor Setsjin gecontroleerde oliebedrijf Rosneft. Daarmee behield de Russische staat de controle en voorkwam het dat Chodorkovski een deel van de aandelen zou verkopen aan een groot Amerikaans oliebedrijf. Economische soevereiniteit en staatscontrole staan uiteindelijk voorop.

Controle, interne stabiliteit en economisch nationalisme houden het systeem in stand en verzekeren het persoonlijk gewin van een kleptocratische elite

Een neo-feodaal systeem ontstond, waarbij aandelen in grote strategische bedrijven en banken feitelijk in leen worden gehouden van het Kremlin. Eigendom is slechts onder voorwaarde en afhankelijk van de wensen van de president als de centrale speler binnen de financieel-economische (en politieke) elite.

Op die manier zijn uiteindelijk alle grote economische en financiële spelers in Rusland schatplichtig aan het Kremlin en worden ze van daaruit aangestuurd, ook om zich in het buitenland in te kopen of bijvoorbeeld om de inzet van particuliere militaire organisaties in landen als Syrië of Libië te financieren.

Het jacht van de Russische biljonair Andrei Melnichenko voor de kust van Californië in 2010. Howard Ignatius / Flickr
Het jacht van de Russische biljonair Andrei Melnichenko voor de kust van Californië in 2010. © Howard Ignatius / Flickr

De controle blijft grotendeels bij het Kremlin, hoewel de uitstroom van kapitaal uit Rusland er deels ook op wijst dat individuele spelers wel proberen zich hieraan te onttrekken. Pogingen van het Kremlin om buitenlandse tegoeden terug te halen naar Rusland (zogenaamde ‘de-offshorisatie’) zijn slechts beperkt succesvol gebleken.

Aslund onderscheidt vier elementen die bepalend zijn voor de politiek-economische verhoudingen in Rusland: de gecentraliseerde staatsmacht (met ook controle over de rechtsmacht), de grote staatsbedrijven (onder controle van het Kremlin) en hieraan gelieerde banken, de persoonlijke vrienden van Poetin en de buitenlandse belastingparadijzen waar veel Russisch kapitaal is ondergebracht.

Bij dit alles drijft de Russische economie nog altijd vooral op de export van grondstoffen en energiedragers. De elite die dit controleert, heeft geen enkel belang bij modernisering en diversificatie van de economie of het openen van strategische sectoren voor buitenlands kapitaal. Controle, interne stabiliteit en economisch nationalisme houden het systeem in stand en verzekeren het persoonlijk gewin van een kleptocratische elite.

De KGB en Poetins machtstransitie
Cover Putin's PeopleCatherine Beltons pas verschenen boek Putin’s People: How the KGB took back Russia and then took on the West is een meesterwerk van onderzoeksjournalistiek. Belton woonde jarenlang in Moskou en werkte onder meer als correspondent voor de Financial Times. Ze volgde een groot aantal spelers uit de economische en financiële elite op de voet en wist velen tot diepgaande interviews te bewegen.

Beltons werk biedt hierdoor een gedetailleerd inzicht in het financiële reilen en zeilen van Poetins oligarchen en vooral van zijn vrienden uit de KGB en de daaruit voortkomende inlichtingen- en veiligheidsdiensten. Op die manier legt de auteur de verschillende netwerken rond Poetin bloot die hem aan de macht hebben geholpen en die het huidige Rusland politiek, economisch en financieel domineren.

Onthullend is haar gedetailleerde beschrijving van hoe de KGB zich in de nadagen van de Sovjet-Unie voorbereidde op het uiteenvallen van het systeem. De geheime dienst sluisde alvast fondsen van de Communistische Partij naar het buitenland om eigen netwerken en beïnvloedingsoperaties te kunnen voortzetten met gebruikmaking van ‘bevriende bedrijven’ en ‘vertrouwde beheerders’ van deze fondsen.

Bepaalde KGB-facties zouden handig gebruik hebben gemaakt van de verzwakking van president Jeltsin om een eigen kandidaat-opvolger naar voren te schuiven, zodat Poetin trots kon melden dat de diensten weer helemaal terug waren in het centrum van de macht.

Zodra Poetin zelf president was, werden de bestaande oligarchen gelijkgeschakeld en namen ex-KGB-vrienden in snel tempo de politieke en economische controle over het land in handen. Hoewel sommige experts Belton verwijten dat zij te veel nadruk legt op die centrale rol van deze vrienden uit de KGB, sluit dit goed aan bij eerdere analyses, bijvoorbeeld van Andrei Soldatov en Irina Borogan in hun boek The New Nobility.

Het voormalig hoofdkwartier van de KGB in Moskou. Wikimediacommons
Het voormalig hoofdkwartier van de KGB in Moskou. © Wikimediacommons

Vooral de details over netwerken, connecties en financiële relaties voegen veel toe aan onze kennis over de werking van de Russische economie, alsook over de manier waarop de buitenlandse fondsen worden ingezet om invloed te kopen in westerse democratieën van Londongrad tot het Amerika van Donald Trump.

De Russische politieke en economische elite gaat er van uit dat in het Westen alles en iedereen te koop is

En net als Aslund maakt ook Belton duidelijk hoe een open economie met een financieel systeem waarin belastingparadijzen kunnen floreren, de deur openzet voor buitenlandse beïnvloeding van politieke besluitvorming en soms ook van individuele rechtszaken. De Russische politieke en economische elite gaat er hierbij van uit dat in het Westen alles en iedereen te koop is.

Het Russische nationale belang van verzwakking van het Westen en het scheppen van verdeeldheid gaat hier hand in hand met het nastreven van persoonlijke financiële belangen van individuele rijke Russen. Hoewel zij kritiek leveren op het in hun ogen gedegenereerde Westen, dienen zowel de stad Londen als de Verenigde Staten als draaischijven in witwasoperaties, zeker wanneer bij de aanschaf van onroerend goed geen verdere vragen worden gesteld naar de herkomst van de financiering.

Beide auteurs bepleiten dan ook het tegengaan van Russische ‘strategische corruptie’ door bevordering van transparantie over de uiteindelijke begunstigde van deze geldstromen en het tegengaan van witwaspraktijken (waaronder via belastingparadijzen).

Dit zou ook voor Nederland een goede aanbeveling zijn, gezien de rol van trustkantoren op de Amsterdamse Zuidas en de betrokkenheid van ook Nederlandse banken bij recente Russische witwasschandalen.

 

Cover Russia's Crony CapitilismAnders Aslund

Russia’s Crony Capitalism: The Path from Market Economy to Kleptocracy

Yale University Press

ISBN: 978-0300243093

336 pag.

 

Cover Putin's PeopleCatherine Belton

Putin's People: How the KGB Took Back Russia and Then Took On the West

Farrar, Straus and Giroux

ISBN: 978-0374238711

640 pag.

Auteurs

Tony van der Togt
Senior onderzoeker Rusland bij Instituut Clingendael.