Democratische wapens voor trans-Atlantische weerbaarheid

Onze vrijheid wordt steeds meer bedreigd, van zowel buitenaf als binnenuit. De Verenigde Staten en Europa moeten in deze tijden hun hechte banden koesteren, gebaseerd op gedeelde belangen en democratische kernwaarden. Daarbij moeten ze hun democratieën beschermen door gebruik te maken van harde én zachte krachten. Dit betekent volgens historicus Willem Post dat ze niet alleen moeten investeren in politieke en militaire samenwerking, maar ook in het bevorderen van actief burgerschap en 'democratische' deugdzaamheid.

Onze vrije wereld transformeert snel. Een enorme antidemocratische as strekt zich uit van Rusland en haar satellietstaten tot Syrië, Iran, Noord-Korea en China, met aftakkingen naar onder meer Afrika. Rusland heeft een formele militaire samenwerking met al 43 Afrikaanse landen. 

Sinds de Amerikaanse president George Bush sr. in 1991 de “nieuwe wereldorde” afkondigde, worden de duidelijke contouren zichtbaar van een tweede, autoritaire wereldorde die onze democratieën van buitenaf bedreigt. Maar intern zien we ook een geleidelijke ondermijning van onze eigen democratische fundamenten.

Bommen en granaten
De grootste acute bedreiging voor de liberale wereldorde is de oorlog in Oekraïne, strategisch gelegen in het hart van Europa en grenzend aan maar liefst vier NAVO-lidstaten. Het gewenste dominante beeld in de internationale politiek is niet meer de grote vergaderzaal van de Verenigde Naties maar een oorlogshemel van waaruit dagelijks bommen en granaten vallen.

In Amerikaanse en Europese actualiteitenprogramma’s en talkshows duiken steeds meer gasten in militair uniform op. Velen fungeren in feite als klokkenluiders. Zij klagen over de misstand van een lage defensiebegroting en jarenlang verwaarloosde defensie.

In de VS is de opperbevelhebber van het leger, president Joe Biden, de hoofdklokkenluider: “If the United States walks away, it will put Ukraine at risk. Europe is at risk. The free world will be at risk, emboldening others to do what they wish, to do us harm.”1 Ondanks oppositie van de Republikeinse fractie onder leiding van Donald Trump wist Biden dit voorjaar een fors militair pakket van 61 miljard dollar voor Oekraïne door het Congres te loodsen.

Juist nu onze vrijheid steeds meer in gevaar komt, moeten de VS en Europa hun gemeenschappelijke relaties extra koesteren

Tot 20 januari 2025, de inauguratiedatum van de nieuwe Amerikaanse president, kunnen we blijven vertrouwen op een harde veiligheidsgarantie vanuit Washington voor Oekraïne. Als Trump echter president wordt, kan deze steun vlot worden teruggeschroefd.

Hoewel Trump niet per se tegen voortzetting van militaire steun aan Oekraïne is, stelt hij wel ‘onmogelijke’ terugbetalingseisen aan Kiev: “Ze moeten het geld lenen.” Bovendien dreigde hij om de collectieve Artikel 5-veiligheidsgarantie in te trekken bij een militaire aanval op een NAVO-land als andere lidstaten van het bondgenootschap niet aanzienlijk meer gaan bijdragen.2 Trump staat erom bekend regelmatig in extreme bewoordingen te spreken, en kan zijn uitspraken later ineens weer afzwakken als een ware opportunist. Desalniettemin veroorzaken zijn verklaringen onzekerheid, verwarring en zelfs angst bij bondgenoten in gevaarlijke tijden.

Juist nu onze vrijheid steeds meer in gevaar komt, moeten de VS en Europa – vanuit gedeelde belangen en kernwaarden – hun gemeenschappelijke relaties extra koesteren. Democratische kernwaarden vormen de hoeksteen van deze banden.

Dit fundament wordt momenteel echter aangetast doordat burgers aan beide zijden van de Atlantische Oceaan zich steeds meer vervreemd voelen van de traditionele politiek. Veel burgers zijn bang en boos. Actief burgerschap en participatie in de politiek en maatschappij worden steeds vaker ingewisseld voor het volgen van een beweging geleid door een sterke leider. Donald Trump en Viktor Orbán zijn voorbeelden hiervan uit een steeds langer wordende rij namen. Deze populistische leiders hebben meer oog voor ‘reusachtige’ binnenlandse problemen dan voor kostbare buitenlandse oorlogen.

De Franse president Emmanuel Macron vraagt zich openlijk af of een herkozen president Trump Europa nog wel wil meehelpen verdedigen in het geval van een aanval.3 Volgens de nieuwe Macron-doctrine moeten Frankrijk en Europese bondgenoten zich voorbereiden op een sursaut: “A mental leap out of the cosy certainties of the dying era and into the harsh realities of the new one.”4 In Churchilliaanse termen betekent dit dat we ons moeten voorbereiden op oorlog om de vrede te bewaren. Bij toenemende Russische agressie moeten we volgens Macron serieus overwegen troepen naar Oekraïne te sturen. “If Russia wins in Ukraine, there will be no security in Europe”, voorspelt de Franse president.

Deze woorden lijken vooralsnog weinig realistisch. Macron zou hiermee de nauwe samenwerking tussen Berlijn en Parijs verbreken, aangezien de Duitse regering faliekant tegen een Europese troepeninzet is. Wel levert Duitsland na de VS verreweg de meeste gecombineerde financiële en wapensteun aan Oekraïne, en zijn ongeveer 10.000 Oekraïense soldaten getraind op Duitse bodem. Opiniepeilingen geven aan dat ook een aanzienlijke meerderheid van de Franse bevolking tegenstander is van een Franse troepeninzet in Oekraïne. Europa moet de trans-Atlantische band blijven koesteren en ondertussen de eigen legers verder aaneensmeden.

Een positief punt is dat Europa is ontwaakt uit zijn ‘vredesslaap’ en de naïviteit voorbij is. Illustratief is dat de nieuwe Nederlandse regering 2,4 miljard euro per jaar extra wil uitgeven aan defensie.

Democratische achteruitgang 
Het is echter een kolossale fout om onze trans-Atlantische relaties vrijwel uitsluitend vanuit militair perspectief te beschouwen. Onze democratieën worden ook van binnenuit bedreigd. In 2023 rapporteerde Freedom House dat onze wereld voor het zeventiende achtereenvolgende jaar in een democratische recessie verkeert.5 .

De Capitoolbestorming van 6 januari 2021 was het resultaat van jarenlange groeiende politieke en maatschappelijke spanningen

Twee jaar eerder nam deze democratische ‘waakhond’ al een opmerkelijke achteruitgang in de VS waar. In de laatste maanden van 2020 en de eerste van 2021 was een “acute crisis” van de democratie ontstaan: een zittende president probeerde de verkiezingsresultaten te veranderen, een gewelddadige menigte bestormde het Capitool terwijl het Congres bijeenkwam om zijn nederlaag te formaliseren, en Congresleden weigerden de vertrekkende leider verantwoordelijk te houden voor deze roekeloze daden.

De Capitoolbestorming van 6 januari 2021 was het resultaat van jarenlange groeiende politieke en maatschappelijke spanningen. Freedom House constateerde een geleidelijke erosie van respect voor politieke rechten, burgerlijke vrijheden en instituties.6 In 2016 zakte de VS op de jaarlijkse Democracy Index van The Economist Group al af naar de categorie van “gebrekkige democratieën”. Vooral op het gebied van politieke cultuur en het functioneren van de regering scoort het land zwak.7

Voormalig minister van Buitenlandse Zaken, Madeleine Albright, uitte in 2019 in haar boek Fascism A Warning haar bezorgdheid over het verdwijnen van het centrum in de Amerikaanse politiek. “De Republikeinen beschermen hun rechterflank en de Democraten hun linkerflank, zodat daartussen een gapende kloof blijft op de enige plek in het ideologische spectrum waar blijvend akkoorden ten bate van het algemeen belang kunnen worden gesloten.”8

In 2023 maakte de Amerikaanse democratiedeskundige Rachel Kleinfeld in een omvangrijke studie naar het functioneren van de democratie een onderscheid tussen “radicale polarisatie” van politici en “emotionele polarisatie” van burgers. Haar onderzoek toont aan dat de vijandigheid onder burgers relatief meevalt, maar dat radicale rechtse en linkse politici deze gevoelens voortdurend aanwakkeren.9 De meeste kiezers hebben een mix van gematigd progressieve én conservatieve opvattingen, maar worden door hun ‘eigen’ media in een klein, benauwd pashokje geduwd waarin zij een radicaal profiel krijgen aangemeten. Deze voortdurende polarisatie wordt gezien als de hoofdoorzaak van de democratische achteruitgang.

Deze ontwikkeling past in een bredere context. Slechts 8 procent van de wereldbevolking leeft in een land met een volledige democratie. Onze liberale wereldorde staat steeds meer onder druk.

In Europa komen extreem populistische leiders aan de macht die als wolf in schaapskleren gehuld zijn

Politiek wetenschapper Robert Kagan legt in zijn boek The Jungle Grows Back uit dat de loop van de geschiedenis niet als vanzelfsprekend heeft geleid tot de triomf van vrijheid en democratie.10 De VS en Europa moeten daarom gezamenlijk een blok vormen. Burgers moeten beseffen dat de democratische wereldorde – die ons ongeveer tachtig jaar vrede en welvaart heeft gebracht – niet voor eeuwig in ons DNA verankerd is. Het is slechts een tijdelijke open plek in het woud van de wereldgeschiedenis, waar autoritaire gezagsuitoefening en chaos in de vorm van conflicten en oorlogen gemakkelijk weer de overhand kunnen krijgen. De oorlog in Oekraïne en de verdere bedreiging van het vrije Europa zijn hier schoolvoorbeelden van.

Ongeveer 40 procent van de Amerikanen acht een burgeroorlog binnen tien jaar mogelijk, zo blijkt uit peilingen.11 En in Europa komen extreem populistische leiders aan de macht die als wolf in schaapskleren gehuld zijn.12 “Ze kunnen aanvankelijk zelfs aardig overkomen, zo heb ik menigmaal mogen ervaren bij mijn bezoeken aan hen. Maar stapje voor stapje breiden ze hun misdadige regime uit”, zo wees Albright op de wijze van opereren door dictators. Ze citeerde Mussolini: “Als je een kip veer voor veer plukt, heeft niemand dat in de gaten.13

Weerbaarheid
We moeten de belangrijke lessen uit de jaren dertig en veertig van de twintigste eeuw daarom ter harte nemen. Juist in Europese landen met een relatief hoogontwikkelde cultuur als Duitsland, Oostenrijk en Italië bezweek de democratie door een nationaalsocialistische en fascistische machtsovername. Dat gebeurde in landen waar notabene de kerk en religie een sterke gemeenschapszin brachten aan burgers met Bijbelse normen en waarden die haaks staan op het gedachtegoed van totalitaire terreurideologieën.

Een belangrijke verklaring voor de democratische achteruitgang is economisch-mentaal.14 Anno 2024 is de zorgtaak van de overheid een stuk beperkter geworden dan deze ooit was. Op bijstandsvoorzieningen is fors bezuinigd, en onder invloed van oprukkend individualisme moest de burger het grotendeels zelf maar uitzoeken. Deze ieder-voor-zich-mentaliteit werkte een onbelemmerd materialisme in de hand en heeft het begrip solidariteit – eens zo kenmerkend, in de jaren ‘60 – doen verdwijnen uit ons woordenboek.

Hij beloofde hun een gouden toekomst. Make America Great Again. In de praktijk was het ‘Maak Amerika Opnieuw Verdeeld’

Tegenwoordig beschikt 1 procent van de Amerikaanse bevolking over meer dan 30 procent van het nationaal inkomen, terwijl minstens 35 miljoen Amerikanen in armoede leven.15 Door het gebrek aan een beschermende overheid vervallen burgers, ook in Europa, vaak in mentale eenzaamheid – vooral wanneer een anonieme, deels technocratische globalisering hen overspoelt.

In de Verenigde Staten wonen deze ‘verworpenen’ in het verpauperde Trump-hinterland. Als een rattenvanger van Hamelen verzamelde en bespeelde supermarketeer Trump zijn kiezers. Als kandidaat is hij vooral de ultieme woede-geleider, als president presenteert hij zich als de redder van de natie. Hij beloofde hun een gouden toekomst, een schijnwereld. Make Amerika Great Again. In de praktijk was het ‘Maak Amerika Opnieuw Verdeeld’.

Trump wil een sterke leider zijn die in een eventuele tweede termijn de natie een almachtig, keizerlijk presidentschap zal voorschotelen. Keizer Donald! In feite is hij de overheid die de deep state ontmantelt. De burgers moeten ‘bevrijd’ worden. In die zin is Trump de aanvoerder van radicaal- en extreemrechtse populistische leiders elders, zoals in Europa. Ook nu weer heeft Uncle Sam, maar dan wel in een geheel ander gedaante, een internationale voorbeeldfunctie.

Om onze democratie te versterken – of zelfs te redden – moet de overheid juist weer die verzorgingsstaat worden waarin burgers zich thuis en betrokken voelen. Presidenten als Barack Obama en Biden hebben met initiatieven als ‘Obamacare’ en extra bijstandsuitkeringen al een aanzet gegeven.

Nieuwe wetgeving kan onze democratie verder versterken. Denk in de VS aan ingrijpende aanpassingen van het kiesstelsel, zoals het afschaffen van gerrymandering.16 De invloed van het grote geld kan worden teruggedrongen door strenge regels voor campagnefinanciering in te stellen. Miljardairs hebben onevenredig grote invloed op de verkiezingen. Zo kreeg Biden in de campagne van 2020 steun van maar liefst 106 miljardairs, Trump van 93. En in tegenstelling tot de meeste democratieën telt in de VS niet de popular vote. Een verouderd kiesstelsel geeft kiesmannen uit plattelandsstaten onevenredige invloed. Voorstellen ter verbetering zijn zinvol, maar een dergelijk hervormingsproces zal veel tijd in beslag nemen wat betreft implementatie.

Ondanks alle kritiek blijkt uit een recente peiling dat driekwart van de Amerikanen de democratie prefereert boven andere politieke stelsels.17 Bij jongeren van 18 tot 29 jaar is dit percentage echter lager; slecht 54 procent van hen geeft de voorkeur aan democratie, waarvan 34 procent in beperkte mate.18 Onder Europese jongeren zijn de scores nog lager. Een peiling van 2023 gaf aan dat slechts 38 procent van Duitse jongeren en 27 procent van Franse jongeren vanaf 18 jaar consistent de democratie steunt.19

Actief burgerschap
Jongeren moeten dus meer worden betrokken bij de versterking van onze democratie. Maatschappelijke dienstplicht en het verlagen van de kiesleeftijd kunnen hier een belangrijke bijdrage aan leveren, maar aan de invoering hiervan gaan lange politieke trajecten vooraf.

In het onderwijs liggen wel meteen mogelijkheden voor democratische versterking. Op middelbare scholen in de Verenigde Staten en Europa wordt al jaren aan burgerschapskunde gedaan. Veelal betreft het een enkel lesuur per week.

Democratie-les is in een tijd dat de democratie ernstig wordt bedreigd minstens net zo belangrijk als taal en rekenen

Amerikaanse onderwijsexperts gaven echter in een recent rapport aan dat deze lessen steeds meer onder druk komen te staan door de opkomst van zogeheten STEM-vakken (science, technology, engeneering and math).20 Prestatiedrang, het voortdurend toetsen en het gevecht om op de beste universiteiten te belanden resulteren erin dat ouders en leerlingen een sterke nadruk wensen op deze ‘carrièrevakken’. Terwijl het juist de hoogste tijd is om meer uren te besteden aan ‘democratie-les’. Zoals president Franklin Roosevelt al stelde: “Democracy cannot succeed unless those who express their choice are prepared to choose wisely. The real safeguard of democracy, therefore, is education.”21

Een democratische opvoeding speelt zich niet in een geïsoleerde omgeving af. In landen als China en Rusland wordt patriottische en antiwesterse opvoeding geïntensiveerd, waarbij schoolboeken kinderen leren westerse democratische waarden op alle mogelijke manieren te wantrouwen. In onze lessen over democratie is het belangrijk te discussiëren over democratische normen en waarden: waar staan ze voor, wat is hun waarde, en hoe worden ze bedreigd? Democratie-les is in een tijd dat de democratie ernstig wordt bedreigd minstens net zo belangrijk als taal en rekenen.

Democratie gaat immers verder dan eens in de zoveel jaar stemmen. Geschiedenisdocent en Amerika-kenner Christiaan Hoekstra pleit voor actief burgerschap met een verwijzing naar het oude Athene.22 Daar werd van burgers verwacht dat zij elkaar ontmoetten tijdens volksvergaderingen en via een lotingssysteem hadden ze zitting in de volksrechtbank en de ambtenarij. Door samenwerking leerden zij in een goede verstandhouding met elkaar omgaan.23 “In onze tijd van verleidelijke passiviteit moet de nadruk op ‘actief burgerschap’ liggen”, concludeert Hoekstra.24 In democratie-lessen kunnen jongeren zich voorbereiden op een actieve rol in de samenleving, waarna een maatschappelijke ‘dienstplicht’ een logisch vervolg is. Zo kunnen zij het eigenbelang overstijgen en uitgroeien tot burgers die zich verantwoordelijk voelen voor anderen.

Volledige versterking van de democratie
De urgentie van een democratische heropleving in ons eigen land wordt ook benadrukt door de resultaten van de ‘International Civic and Citizenship Education Study’ van eind 2023.25 Uit dit onderzoek, uitgevoerd in 24 landen naar burgerschapskennis onder jongeren, blijkt dat Nederlandse jongeren slechter scoren op burgerschapscompetenties dan hun leeftijdsgenoten in vergelijkbare landen. Actief burgerschap is voor iedere burger essentieel. De verstoorde, verticale relatie tussen overheid en burger moet worden geheeld.

In 2025 vindt in Den Haag een grote NAVO-top plaats. Minister van Defensie Kajsa Ollongren zei bij de bekendmaking van dit nieuws in mei 2024: “De NAVO is belangrijker dan ooit. De situatie in de wereld toont aan dat we als NAVO-landen schouder aan schouder moeten staan en solidair moeten zijn. Deze top onderstreept het belang van deze samenwerking.”26

Europa en de Verenigde Staten moeten de trans-Atlantische relaties koesteren om hun democratieën te beschermen tegen bedreigingen van buitenaf én binnenuit. Maar naast politieke en militaire samenwerking moeten landen aan beide kanten van de Atlantische Oceaan ook fors inzetten op het stimuleren van actief burgerschap en aretè (deugdzaamheid). Opdat de democratie niet verloren gaat.

• 1Joe Biden, ‘Remarks of President Joe Biden — State of the Union Address As Prepared for Delivery’, The White House, 7 maart 2024.
• 2Peter Nicholas, ‘How to get Trump to agree to foreign aid: A loan, with a country's natural resources as collateral’, NBC News, 2 mei 2024.
• 3Op de Franse televisie zei Macron afgelopen maart: “With Ukraine looking increasingly beleaguered, and the United States no longer dependable as an ally, Europe was entering a new world. A world where what we thought was unthinkable actually happens.” Zie: Hugh Scofield, ‘Macron switches from dove to hawk on Russia's invasion of Ukraine’, BBC News, 16 maart 2024.
• 4Hugh Scofield, ‘Macron switches from dove to hawk on Russia's invasion of Ukraine’, BBC News, 16 maart 2024.
• 5Mike Smeltzer, Alexandra Karppi et al., ‘Nations in Transit 2023’, Freedom House, 24 mei 2023. 
• 6“The downward trend accelerated considerably over the last four years, as the Trump administration trampled institutional and normative checks on its authority, cast aside safeguards against corruption, and imposed harsh and discriminatory policies governing immigration and asylum.” In: Sarah Repucci, ‘From Crisis to Reform’, Freedom House, maart 2021.
• 7Economist Intelligence Unit, ‘Democracy Index 2023 Age of Conflict’, Economist Intelligence Unit, februari 2024.
• 8Madeleine Albright, Fascism A Warning, New York: HarperCollins Publishers Inc., 2019.
• 9Rachel Kleinfield, ‘Polarization, Democracy, and Political Violence in the United States: What the Research Says’, Carnegie Endowment for International Peace, 5 september 2023.
• 10“It had led to Hitler and Stalin. The creation of the liberal order has been an act against both history and human nature.” In: Robert Kagan, The Jungle Grows Back: America and Our Imperiled World, New York: Albert A. Knopf, 2019.
• 11Taylor Orth, ‘Two in five Americans say a civil war is at least somewhat likely in the next decade’, YouGov, 26 augustus 2022.
• 12Zo schreef Politico in 2022: “In many European countries, far-right parties that start out as radical protest movements against globalization, immigration, LGBTQ+ rights and social dislocation lose out when they compromise their hardline principles to enter government as junior partners, or simply try to make themselves more electable. More extreme rivals rapidly emerge to grab their voters and eat their lunch.” Zie: Paul Taylor, ‘Europe’s hard right burned but not broken by Putin blowback’, Politico, 18 maart 2022.
• 13”Madeleine Albright, Fascism A Warning, New York: HarperCollins Publishers Inc., 2019.
• 14De grote financieel-economische wereldcrisis van de jaren dertig veroorzaakte massawerkloosheid en bittere armoede. De traditionele overheden voerden een funest laissez-faire- en bezuinigingsbeleid. De overheid was afstandelijk en deelde hooguit een armzalig steunbedragje uit. Maar in de Verenigde Staten voerde president Roosevelt met allerlei overheidswetten en projecten Keynesiaans overheidsbeleid. Deze New Deal bracht Amerika voor het eerst iets van een sociaal vangnet. Na de Tweede Wereldoorlog werd dit verder uitgebouwd met vooral de Fair Deal en Great Society programma’s van de presidenten Harry Truman en Lyndon Johnson. Europese regeringen raakten geïnspireerd door het ‘Amerikaanse voorbeeld’ en in Europa ontstond zelfs een verzorgingsstaat. De burger werd min of meer van de wieg tot het graf verzorgd.
• 15‘Poverty in the United States: 2022’, United States Census Bureau, 12 september 2023.
• 16Gerrymandering is een fenomeen in het Amerikaanse kiesstelsel waarbij de grenzen van kiesdistricten door de regerende partij zo worden gemanipuleerd dat deze zeker is van de winst.
• 17Craig Helmstetter and Terrence Fraser, ‘Poll: A strong majority of Americans endorse democracy, but some- especially younger generations- are skeptical’, APM Research Lab, 18 januari 2023.
• 18Sarah Fortinsky, ‘Only about half of young Americans say democracy is best form of government’, The Hill, 20 december 2023.
• 19Open Society Foundations, ‘Open Society Barometer: can democracy deliver?’, Open Society Foundations, september 2023.
• 20Educating for American Democracy, ‘Roadmap and Report’, 2021.
• 21Zie Roosevelt Institute.
• 22Christiaan Hoekstra, ‘Maak van leerlingen goede burgers met Athene als voorbeeld’, Reformatorisch Dagblad, 20 februari 2024.
• 23“Iedere inwoner werd bewust gemaakt van de waarde van de democratie. (…) Door standbeelden van Atheense helden, theatervoorstellingen en heldendichten werden de burgerschapsidealen doorgegeven. De ‘aretè’ (deugd) moest tot bloei komen”, aldus Hoekstra, ‘Maak van leerlingen goede burgers met Athene als voorbeeld’, Reformatorisch Dagblad, 20 februari 2024.
• 24Hoekstra, ‘Maak van leerlingen goede burgers met Athene als voorbeeld’.
• 25Wolfram Schulz, John Ainley, Julian Fraillon Bruno Losito, Gabriella Agrusti Valeria Damiani & Tim Friedman, ‘Education for Citizenship in Times of Global Challenge: IEA International Civic and Citizenship Education Study 2022 International Report’, ICCS IEA, November 2023.
• 26‘Den Haag gaststad van de NAVO-top in 2025’, Rijksoverheid, 24 mei 2024.